Građevine i znamenitosti kompleksa Mesdžidu-l-Akse

Kompleks Mesdžidu-l-Akse čini veliki broj građevina, među kojima su najpoznatije Kupola na Stijeni (Kubetu-s-Sahra) i centralna džamija, zvana Kibletska džamija (El-Mesdžidu-l-Kibli, El-Džamiu-l-Kibli). Čitav kompleks se nalazi na uzvišenju – Gori Bejtu-l-Makdis (Džebelu Bejti-l-Makdis). Prostire se na 14,4 hektara (144000 m2, 1/6 cjelokupne površine starog grada Jerusalima). Kompleks izgleda skoro kao kvadrat, budući da je zapadna strana duga 491 m, istočna strana 462 m, sjeverna strana 310 metara, a južna (kibletska) strana 281 m. U kompleksu može stati skoro 500 000 klanjača (npr. za Lejletu-l-Kadr 2016. godine broj klanjača je prelazio 400 000).

Odmah po dolasku muslimanske vlasti u Jerusalim 638. godine, halifa Omer (634-644) je naredio da se očisti zapušteni prostor Mesdžidu-l-Akse. Tada su i izgrađene prve, jednostavne građevine u kompleksu. Kasnije je halifa Muavija (661-680) sagradio izvjesne građevine. No, cijeli kompleks, u današnjim monumentalnim granicama, je izgrađen tokom perioda od 30 godina (685-715), tj. tokom vladavine emevijskih vladara Abdulmelika (685-705) i njegovog sina Velida I (705-715). Naravno, kompleks je više puta obnavljan i dograđivan kroz historiju. Najznačajnija je obnova za vrijeme ejjubijske dinastije, nakon što su muslimani preuzeli vlast nad Mesdžidu-l-Aksom 1187. godine od krstaša. Tada je cijeli kompleks, nagrđen i zapušten za vrijeme krstaške okupacije, temeljito obnovljen.

Inače, kompleks Mesdžidu-l-Akse čini skoro 200 raznih znamenitosti i građevina: 15 kapija, 4 minareta, 7 džamija, 15 kupola, 14 medresa, 16 tekija (zavija i halvi), 16 sebilja, 27 bunareva, 3 abdesthane, 43 mastabe (terase), 2 ruvaka (paviljona), 8 arkada (baika), 6 mihraba, 2 minbera, najmanje 8 turbeta, te 12 ostalih građevina i znamenosti (biblioteka, muzej, institut za hadis, prostorije za hatibe, sunčani sat, zid El-Burak, mahfil za mujezine, Stijena, 2 musalle itd.). Među 198 nabrojane građevine i znamenitosti su i dvije građevine našeg Ahmed-paše Rizvanovića Sokolovića, koji je 20 godina bio sandžakbeg Gazze, Nablusa i Jerusalima (1585-1605): Istočna halva (tekija) i Zapadna halva Ahmed-paše Rizvanovića Sokolovića.

Ove godine se navršava 100 godina (1917-2017) otkako je kompleks ugrožen od strane cionističkog pokreta. Stoga, u nastavku ćemo ukratko predstaviti njegove znamenitosti i građevine.

a) Kapije:

1. Babu-l-Esbat (Kapija El-Esbat, Kapija (Israilovih) rodova)/Babu Sitti Merjem (Kapija sejjide Merjem),
2. Babu-l-Hitta (Kapija Hitta, Kapija opraštanja),
3. Babu-l-Atem (Kapija El-Atem, Kapija tame)/Kapija kralja Fejsala (Babu-l-Melik Fejsal)/Babu-d-Duvadarijje (Kapija Ed-Duvadarijja, Duvadarova kapija, Kapija emira Alemuddina Sendžera ed-Duvadara)/Babu Šerefu-l-enbija’ (Kapija Čast vjerovjesnika),
4. Babu-l-Gavanime, Babu Beni Ganim (Kapija El-Gavanime, Kapija Benu Ganima)/Babu-l-Velid (Kapija halife Velida ibn Abdulmelika), Babu-l-Halil (Kapija El-Halil, Halilova kapija),
5. Babu-n-Nazir (Kapija En-Nazir, Kapija nazira (nadstojnika))/Babu-l-Habs (Kapija Habs, Zatvorska kapija)/Babu-l-Medžlis (Kapija Medžlisa)/Babu-n-Nezir (Kapija En-Nezir)/Babu Mikail (Mikailova kapija)/Babu Alauddin el-Busiri (Kapija Alauddina Busirija)/Babu-r-Ribati-l-mensurijj (Kapija Mensurijske tekije),
6. Babu-l-Hadid (Kapija El-Hadid, Željezna kapija)/Bab Ergun (Kapija Ergun, Ergunova kapija),
7. Babu-l-Kattanin (Kapija El-Kattanun, Kapija trgovaca pamukom),
8. Babu-l-Mithare (Kapija El-Mithare, Kapija Abdesthane)/Babu-l-Muteveda’ (Kapija El-Muteveda’, Kapija Abdesthane),
9. Babu-l-Silsile (Kapija Es-Silsile, Lančana kapija) i Babu-s-Sekine (Kapija Es-Sekine, Kapija spokoja),
10. Babu-l-Megaribe (Kapija El-Megaribe, Magribljanska kapija)/Babu-n-Nebijj (Kapija En-Nebijj, Vjerovjesnička kapija)/Babu-l-Burak (Kapija El-Burak, Kapija Buraka),
11. Babu-s-Sulasi (Kapija Es-Sulasi, Trostruka kapija),
12. Babu-l-Muzdevidž (Kapija El-Muzdevidž, Dvostruka kapija),
13. Babu-l-Munferid (Kapija El-Munferid, Izolovana kapija),
14. Babu-r-Rahme (Kapija Er-Rahme, Kapija milosti) i Babu-t–Tevbe (Kapija Et-Tevbe, Kapija pokajanja)/Babu-z-Zeheb (Kapija Ez-Zeheb, Zlatna kapija),
15. Babu-l-Dženaiz (Kapija El-Dženaiz, Kapija dženaza).

* 10 prvih kapija je otvoreno, dok je 5 zadnjih kapija zatvoreno.

b) Minareti:

1. Minaret Magribljanske kapije (Minaret El-Fahrijja, Minaret kadije Šerefuddina Abdurrahmana ibn Fahruddina el-Halilija),
2. Minaret Lančane kapije (Minaret Mahkeme),
3. Minaret kapije Benu Ganima (Kalavunov minaret, Minaret Saraja),
4. Minaret kapije El-Esbat (Minaret Salahije, Minaret medrese Salahuddina).

* Svi današnji minareti su izgrađeni u memlučko doba u periodu 1278-1367.

c) Džamije:

1. Kibletska džamija (El-Džamiu-l-Kibli, El-Mesdžidu-l-Kibli), centralna džamija, često se naziva i imenom Mesdžidu-l-Aksa, iako je ispravnije da se cijeli kompleks naziva Mesdžidu-l-Aksa, površina 4000m2,
2. Džamija Kupole na Stijeni (Mesdžidu Kubbeti-s-sahra),
3. Mervanijska musalla (El-Musalla el-Mervani), površina 4000m2,
4. Stara Mesdžidu-l-Aksa (Mesdžidu-l-Aksa el-kadim), emevijska Kibletska džamija, nalazi se ispod sadašnje Kibletske džamije; dio Stare Mesdžidu-l-Aksa je obnovila i otvorila El-Aksa fondacija 1999. godine, tako da danas služi kao suterenska musalla Kibletske džamije,
5. Džamija El-Burak (Mesdžidu-l-Burak),
6. Magribljanska džamija (Mesdžidu-l-Megaribe),
7. Ženska džamija (Mesdžidu-n-Nisa).

d) Kupole (kubeta, potkupolne građevine):

– emevijski period:

1. Kupola na Stijeni (Kubbetu-s-Sahre),
2. Lančana kupola (Kubbetu-s-Silsile),

– ejjubijski period:

3. Kupola Miradža (Kubbetu-l-Mi’radž),
4. Kupola gramatičara (Kubbetu-n-Nahvijje),
5. Musaova kupola/Kupola vjerovjesnika Musaa (Kubbetu Musa/Kubbetu-n-nebijj Musa)/Kupola drveta (Kubbetu-š-Šedžere),
6. Sulejmanova kupola /Kupola Sulejmana ibn Abdulmelika (Kubbetu Sulejman),

– memlučki period:

7. Kupola terazija (Kubbetu-l-Mizan),

– osmanski period:

8. Vjerovjesnikova kupola (Kubbetu-n-Nebijj),
9. Kupola duša (Kubbetu-l-Ervah),
10. Hidrova kupola (Kubbetu-l-Hidr),
11. Jusuf-agina kupola (Kubbetu Jusuf-aga),
12. Jusufova kupola (Kubbetu Jusuf)
13. Kupola ašika (Kubbetu-l-uššak)/Kupola Sultana Mahmuda Drugog (Kubbetu-s-Sultan Mahmud es-Sani),
14. Kupola šejha El-Halilija (Kubbetu-š-šejh El-Halili),
15. Isaova Kupola/Kupola vjerovjesnika Isaa (Kubbetu Isa/Kubbetu-n-nebijj Isa)/Kupola koljevke vjerovjesnika Isaa (Kubbetu Mehdi-n-nebijj Isa).

e) Medrese:

1. Duvadarijja (El-Medresetu-d-Duvadarijje), medresa Alemuddina Sendžera ed- Duvadara iz 1295. god.; od 1980. god. “Islamska škola i vrtić El-Aksa” (Medrese ve rijad El-Aksa el-islamijje).
2. Tenkizijja (El-Medresetu-t-Tenkizijje), medresa emira Sejfudina Tenkiza en-Nasirija, iz 1328. god.; pošto je zgrada medrese uz zid El-Burak (danas ga cionisti koriste kao molitveni prostor, poznat kao “Zid plača”), cionisti su još 1969. godine okupirali medresine prostorije, te ih koriste kao vojni punkt pomoću kojeg prate aktivnosti muslimana unutar Mesdžidu-l-Akse, a i kao polaznu tačku za kopanje svojih podzemnih tunela (U jednom od tunela, koji se nalazi tačno ispod medrese Tenkizije, izraelski predsjednik Moše Kacav je 2006. god., otvorio sinagogu.).
3. Eminijja (El-Medresetu-l-Eminijje), medresa Eminuddina Abdullaha, iz 1329. god.; danas su u zgradi medrese smješteni imamski stanovi.
4. Melikijja (El-Medresetu-l-Melikijje), medresa vladara (El-Melika) En-Nasira Muhammeda Kalavuna, iz 1340. god.; u zgradi medrese danas su stanovi.
5. Farisijja (El-Medresetu-l-Farisijje), medresa emira Farisija el-Bikija ibn emir Kutlu Melik ibn Abdullah, iz 1353. god.
6. Hatunijja (El-Medresetu-l-Hatunijje), medresa Ogul-hatun bint Šemsuddin el-Kazanijja, iz 1354. god; u jednom dijelu medrese se nalaze 4 turbeta: turbe Muhammeda Alije Dževhera, turbe Ahmeda Hilmi-paše, turbe Abdulhamida Šumana, turbe porodice El-Husejni;
7. Mendžekijja (El-Medresetu-l-Mendžekijje), medresa emira Sejfuddina Mendžeka en-Nasirija, iz 1361. god.; zgrada medrese se koristi kao ured Islamskog vakufa u Jerusalimu;
8. Is’ardijja (El-Medresetu-l-Is’ardijje), medresa Medžduddina El-Is’ardija, iz 1368. god., u zgradi medrese su danas stanovi;
9. Basitijja (El-Medresetu-l-Basitijje), medresa kadije Zejnuddina Abdulbasita ibn Halila ed-Dimeškija, iz 1431. god.; danas je tu ured medrese Bekrijje, čije su učionice izvan El-Akse.
10. Gadirijja (El-Medresetu-l-Gadirijje), medresa Misr-hatun, žene emira Nasiruddina Muhammeda ibn Dulgadira, iz 1433. god.; zgrada je ruševna, jer cionisti ne dozvoljavaju njenu obnovu.
11. Osmanijja (El-Medresetu-l-Usmanijje), medresa emire Isfahana Šah-hatun bint Mahmud, iz 1437. god., zgrada medrese se koristi kao stambeni objekat.
12. Ešrefijja (El-Medresetu-l-Ešrefijje)/Sultanijja (El-Medresetu-s-Sultanijje), medresa sultana El-Ešrefa Kajtbeja, iz 1480. god.; danas dio medresine zgrade služi za pohranjivanje rukopisa biblioteke El-Akse, dio služi kao uprava ženskog ogranka gorespomenute medrese El-Aksa, dio kao stambeni prostor, a u jednom dijelu je i turbe spomenutog šejha El-Halilija.
13. Omerijja (El-Medresetu el-Umerijjetu), dobila ime po h. Omeru, medresa se, tačnije, sastoji od tri medrese: medrese Muhaddisijje (El-Medresetu el-Muhaddisijje), osnivač Izzuddin Abdulaziz el-Adžemi el-Erdebili 1361. god., Džavlijje (El-Medresetu el-Džavlijje), osnivač Alemuddin Sendžer ed-Duvadar el-Džavli (1255-1345), i medrese Subejbijje (El-Medresetu es-Subejbijje), osnivač Alauddin ibn Alija ibn Muhammed 1398. god., emir tvrđave Subejbija (Es-Subejbijje, na južnim obroncima planine Hermon (Džebelu-š-Šejh)),
14. Šerijatska medresa El-Aksa, tačnije radije se o nižoj i višoj šerijatskoj medresi.

* Sve medrese, izuzev zadnjespomenute, su iz memlučkog doba, podignute, otprilike, u periodu između 1295. i 1480. god.

f) Tekije:

1. Rifaijska zavija,
2. Fahrijska zavija (Zavija kadije Fahruddina Ebu Abdullaha Muhammeda ibn Fadlullaha (?-1332), Fahrijski hanikah, medresa fahrijski hanikah, zavija porodice (Al) Es-Seud),
3. Vefaijska zavija,
4. Istočna halva Ahmed-paše Rizvanovića Sokolovića,
5. Zapadna halva Ahmed-paše Rizvanovića Sokolovića,
6. Muhammed-begova halva,
7. Muhammed-agina halva,
8. Halva Ed-Dekrija.
9. Jedna Džanbuladova (Džunbulatova) halva,
10. Druga Džanbuladova (Džunbulatova) halva,
11. Kajtas-begova halva,
12. Mustafa-agina halva,
13. Islam-begova halva,
14. Halva Halila ed-Denfa,
15. Halva Faika ed-Denfa,
16. Istočna halva.

* Zavija je manja tekija.

* Halva je obično manja od zavije. Tačnije, to je tekija koja sadrži ćelije koje služe mutesavvifima za osamljivanje (halvet) radi ibadeta.

g) Sebilji:

– ejjubijski period:

1. Sebilj El-Ke’s (Abdesthana/Bazen El-Ke’s),
2. Sebilj Ša’lan,
3. Rezervoar (sahridž) sultana Ise,

– memlučki period:

4. El-Besirijev sebilj (Sebilj kapije En-Nazir/El-Habs, Bunar Ibrahima er-Rumija),
5. Sebilj sultana Kajtbeja,
6. Bazen (birka) En-Narindž,

– osmanski period:

7. Kasim-pašin sebilj,
8. Sebilj sultana Sulejmana (Sebilj Es-Silsile, Sebilj El-Atem),
9. Sebilj šejha El-Budejrija (Mustafa-agin sebilj),
10. Sebilj Magribljanske kapije,
11. Sebilj Hitta kapije,

– moderni period:

12. Sebilj Burhanuddinovog minbera,
13. Sebilj Ez-Zejtune,
14. Sebilj Er-Rahme,
15. Sebilj medrese Gadirije,
16. Sebilj minareta kapije El-Esbat.

h) Bunarevi:

1. Bunar minareta El-Esbat kapije,
2. Jedan bunar medrese Gadirije,
3. Drugi bunar medrese Gadirije
4. Bunar Hitta kapije,
5. Bunar Sjeveroistočne arkade,
6. Bunar medrese Is’ardije,
7. Bunar minareta kapije Benu Ganima (Bunar el-Gavanime/Benu Ganima),
8. Bunar kapije En-Nazir,
9. Bunar Ibrahima er-Rumija,
10. Bunar mastabe (musalle) Ša’lan,
11. Bunar Sjeverozapadne arkade,
12. Bunar sebilja sultana Kajtbeja,
13. Bunar istočno od Magribljanske kapije,
14. Bunar zapadno od sebilja El-Ke’s,
15. Bunar istočno od sebilja El-Ke’s (Bunar južno od Južne arkade),
16. Bunar istočno od Omerove džamije,
17. Bunar El-Vereka,
18. Bunar sjeveroistočno od Istočne arkade,
19. Bunar sjeverozapadno od Istočne arkade,
20. Bunar sjeverno od Istočne arkade,
21. Bunar između Sjeverne arkade, Zapadne Arkade i Kupole na stijeni,
22. Bunar zapadno od kapije Et-Tevbe
23. Bunar zapadno od kupole El-Ervah,
24. El-Halilijev bunar,
25. Bunar sjeverno od Zapadne arkade,
26. Bunar Er-Remane,
27. Bunar na sjeverozapadnom platou Kupole na Stijeni.

i) Abdesthane:

1. El-Mithare (Abdestana), stara abdesthana u blizini kapije Abdesthane,
2. Abdesthana u blizini Kibletske džamije,
3. Abdesthana južno od Kupole gramatičara.

j) Mastabe (terase):

– ejjubijski period:

1. Mastaba sebilja šejha El-Budejrija,

– memlučki period:

2. El-Besirijeva mastaba (Čerkezov mihrab),
3. Zahirova mastaba,
4. Mastaba Kajtbejovog sebilja,
5. Mastaba Musaove kupole,

– osmanski period:

6. Mastaba sebilja sultana Sulejmana,
7. Ali-pašina mastaba,
8. Mastaba Et-Tin,
9. Mastaba kupole sultana Sulejmana,
10. Mastaba El-Kerek,
11. Mastaba kapije El-Megaribe,
12. Mastaba kapije El-Kattanun,
13. Mastaba sjeverno od kapije El-Kattanun,
14. Mastaba Željezne kapije,
15. Mastaba Fahrijske zavije,
16. Mastaba Magribljanske džamije,
17. Mastaba El-Dženaiz,
18. Mastaba El-Muteveda’ (El-Mithare),
19. Mastaba El-Ke’s,
20. Mastaba Sulejmanove stolice,
21. Mastaba Es-Sanuber (Ebu Bekrova mastaba),
22. Mastaba Ez-Zuhur,
23. Mastaba sebilja Ša’lan,
24. Kasim-pašina mastaba,
25. Mastaba u medresi Is’ardiji,

– moderni period:

26. Mastaba Sabra i Šatila, spomenik u znak sjećanja na cionistički pokolj palestinskih izbjeglica u izbjegličkim kampovima u libanskim gradovima Sabra i Šatila 1982. godine,
27. Mastaba istočno od Istočne arkade,
28. Mastaba džamije El-Burak,
29. Gazalijeva mastaba,
30. Mastaba jugozapadno od kapija Et-Tevbe i Er-Rahme,
31. Mastaba u medresi Tenkiziji,
32. Mastaba istočno od Istočne halve (tekije),
33. Mastaba sjeveroistočno od Istočne halve,
34. Mastaba južno od Ureda za zekat,
35. Mastaba između Zapadne i Jugozapadne arkade (Mastaba između dvije zapadne arkade),
36. Mastaba Et-Tumar,
37. Mastaba na ulazu u Istočnu ravninu (Et-Tesvijje eš-šerkijje),
38. Jugoistočna mastaba,
39. Velika istočna mastaba,
40. Sferoidna mastaba,
41. Mastaba El-Esbat kapije,
42. Sjeveroistočna mastaba (Mastaba Et-Terdžeme),
43. Mastaba Hidrove kupole.

* Mastaba je terasa, uzvišen prostor. Mastabe u Mesdžidu-l-Aksei su izgrađene za potrebe učitelja i učenika njenih medresa. Visine su do jednog metra. Obično se ispred mastabe nalazi mihrab.

k) Paviljoni (ruvaci):

1. Sjeverni paviljon (Er-Ruvak eš-šimalijj),
2. Zapadni paviljon (Er-Ruvak el-garbijj.

* Ruvak je zasvođeni potkupolni hodnik/prolaz, obično na rubovima džamije. Mesdžidu-l-Aksa je imala 3 takva ruvaka. Sa južne strane nema paviljona, jer je tu Kibletska džamija. Pošto je Istočni ruvak (Er-Ruvak eš-šerkijje) davno propao, ostala su samo dva.

l) Arkade:

1. Zapadna arkada (El-Baike el-garbijje),
2. Jugozapadna arkada (El-Baike el-dženubijje el-garbijje),
3. Južna arkada (El-Baike el-dženubijje),
4. Jugoistočna arkada (El-Baike el-dženubijje eš-šerkijje),
5. Istočna arkada (El-Baike eš-šerkijje),
6. Sjeveroistočna arkada (El-Baike eš-šimalijje eš-šerkijje),
7. Sjeverna arkada (El-Baike eš-šimalijje),
8. Sjeverozapadna arkada (El-Baike eš-šimalijje el-garbijje).

* Arkada je zasvođeni nenatkriveni hodnik/prolaz. Sve arkade u kompleksu Mesdžidu-l-Akse se nalaze oko platoa Kupole na stijeni.

m) Mihrabi:

1. Zekerijjahov mihrab u istočnom dijelu Kibletske džamije,
2. Davudov mihrab kod južne ograde Mesdžidu-l-Akse,
3. Mihrab kod istočne ograde Mesdžidu-l-Akse,
4. Mihrab kod Jugozapadne arkade,
5. Prizemni mihrab (El-Mihrab el-erdijj) južno od Kupole na stijeni,
6. Mihrab na platou Kupole na Stijeni.

* Ovdje je računamo mihrabe na mastabama.

n) Minberi:

1. Minber sultana Nuruddina Zenkija u Kibletskoj džamiji,
2. Minber kadije Burhanuddina u južnom dijelu platoa Kupole na Stijeni.

o) Turbeta:

1. Mekamu-l-erbein (Turbe četrdesetorice),
2. Turbe emira Sejfuddina el-Ahmedija Kankabeja (?-1396), njegove žene i njegove kćerke,
3. Turbe šejha Muhammeda ibn Muhammeda el-Halilija (?-1734),
4. Turbe Muhammeda Alije Dževhera (1878-1931),
5. Turbe jordanskog kralja Abdullaha I (1882-1951),
6. Turbe Ahmeda Hilmi-paše (1883-1963),
7. Turbe Abdulhamida Šumana (1888-1974),
8. Turbe porodice El-Husejni: Musa Kazim el-Husejni (1853-1934), Abdulkadir el-Husejni (1908-1948), Fejsal el-Husejni (1940-2001).

p) Ostalo:

1. Biblioteka Mesdžidu-l-Akse, sadrži 14 000 svezaka rukopisa,
2. Muzej Mesdžidul-l-Akse, sadrži, između ostalog, 650 rukopisnih mushafa i preko 900 memlučkih dokumenata,
3. Daru-l-hadis (Institut za hadis),
4. Daru-l-hatabe (Prostorije za hatibe),
5. Sunčani sat,
6. Zidovi, posebno zid El-Burak, kojeg su cionisti uzurpirali i od njega napravili “Zid plača” (Tačnije, cionisti su srušili kompletnu Magribljansku četvrt u Starom gradu, istjerali sve njene muslimanske stanovnike, te tako napravili čist, otvoren prostor za svoje obrede plakanja.),,
7. Mahfil za mujezine u Kibletskoj džamiji,
8. Stijena (Es-Sahre), odakle je Muhammed, a.s., krenuo na Miradž,
9. Pećina duhova (Kehfu-l-Ervah),
10. Špilja (El-Megare),
11. Musalla sebilja Ša’lan,
12. Musalla El-Dženaiz.