Područje Bosanske Krupe i njene okoline došlo je pod austrougarsku upravu krajem 1878. godine. Okupaciona vlast je za vrijeme svoje uprave u Bosni i Hercegovini izvršila četiri službena popisa stanovništva. Prema rezultatima prvog popisa stanovništva iz 1879. godine na području bosanskokrupskog kotara ukupno je evidentirano 28 350 stanovnika. U vjerskoj strukturi najveći broj zauzimalo je pravoslavno stanovništvo-15 369, a muslimansko 12 981.
Godine 1885. izvršen je drugi popis stanovništva u Bosni i Hercegovini. Bosanskokrupski kotar imao je ukupno 36 731 stanovnika. Broj pravoslavnog stanovništva iznosio je 23 035, muslimanskog 13 606 i rimokatoličkog 90. Treći službeni popis stanovništva u BiH izvršen je 1895. godine. Na području bosanskokrupskog kotara ukupno je živjelo 38 449 stanovnika. Pravoslavnog stanovništva je bilo 24 558, muslimanskog 13 711 a rimokatoličkog 175. Posljednji popis stanovništva izvršen je 1910. godine. Bosanskokrupski kotar sastojao se od jedne gradske općine (Bosanska Krupa) i 194 sela sa ukupno 44 185 stanovnika. Pravoslavno stanovništvo i dalje je bilo najbrojnije – 28 636. Broj muslimanskog stanovništva iznosio je 15 332 a rimokatoličkog 213.[1]
Privredni razvitak Bosanske Krupe tokom osmanske uprave uglavnom se bazirao na tradicionalnoj poljoprivrednoj proizvodnji, trgovini i zanatstvu. Nakon uspostave austrougarske vlasti navedene privredne grane doživljavaju dalji napredak. Dolazi do razvoja i modernizacije putne i željezničke infrastrukture, industrijske proizvodnje, eksploatacije drveta, zemljoradničkih zadruga, ugostiteljske djelatnosti i dr. Mijenjala se struktura stanovništva i svakodnevni život ljudi. Navedeni faktori bili su preduvjet i bržeg razvoja kulturno-obrazovnih prilika u ovome kraju. Obzirom da je Bosanska Krupa bila sjedište kotara to se u velikoj mjeri odrazilo i na njen sveukupan kulturni i prosvjetni razvoj.
Konfesionalne osnovne i srednje škole
Tokom trajanja osmanske uprave na prostoru današnje Bosne i Hercegovine školski sistem uglavnom se temeljio na konfesionalnim osnovama. Otvarane su muslimanske, katoličke i pravoslavne osnovne i srednje škole, a od druge polovine 16. stoljeća i konfesionalne škole za jevrejsku djecu.
U vrijeme osmanske i tokom austrougarske uprave na području Bosanske Krupe i njene okoline djelovalo je više muslimanskih i nekoliko pravoslavnih osnovnih škola. Tokom druge polovine 19. stoljeća u Bosanskoj Krupi je za potrebe muslimanske djece djelovala i niža srednja škola – ruždija.
U periodu od 1850. do 1856. godine na bosanskokrupskom području otvorene su tri pravoslavne osnovne škole. Godine 1850. pravoslavna osnovna škola otvorena je u Jasenici, 1855. u Bosanskoj Krupi, a godinu dana kasnije u Velikoj Rujiškoj. Međutim, prema navodima nekih autora pravoslavna osnovna škola u Bosanskoj Krupi otvorena je nešto kasnije.[2] Podaci o nastavnom kadru u navedenim školama veoma su skromni. Prema navodima Mitra Papića pravoslavna osnovna škola u Bosanskoj Krupi je 1891. godine imala jednog učitelja i 44 učenika. Pored spomenutog Mihajla Petranovića u ovoj školi spominje se i izvjesni Pop Kovačević.[3]
Pravoslavna osnovna škola u Bosanskoj Krupi evidentirana je i u drugom i trećem službenom austrougarskom popisu stanovništva u Bosni i Hercegovini iz 1885. odnosno 1895. godine. Prema podacima Zemaljske vlade školske 1900/1901. godine na području BiH djelovale su 64 pravoslavne osnovne škole među kojima se spominje i pravoslavna osnovna škola u Bosanskoj Krupi.[4]
Nakon uspostave okupacione uprave 1878. godine izvjesno vrijeme privremeno je prekinut rad pravoslavne osnovne škole u Bosanskoj Krupi. Škola je ponovo počela sa radom 1882. godine. U selima u okolini Bosanske Krupe do te godine nije došlo do otvaranja ni jedne pravoslavne osnovne škole.[5]
Pravoslavna osnovna škola u Bosanskoj Krupi kontinuirano je radila od obnavljanja 1882. godine do početka Prvog svjetskog rata. Sredinom 1914. godine na području bosanskokrupskog kotara radile su tri pravoslavne osnovne škole.[6] Usljed ratnih i drugih okolnosti, veliki broj pravoslavnih osnovnih škola u Bosni i Hercegovini, među kojima i pravoslavne osnovne škole na području bosanskokrupskog kotara prestale su sa radom.[7]
U vrijeme osmanske uprave u Bosni početno obrazovanje muslimanska djeca sticala su u mektebima koji su se obično nalazili pored svake džamije. Godine 1873. u bosanskokrupskom kraju nalazila su se 32 mekteba koje je pohađalo 428 muških i 320 ženskih polaznika.[8] Rad ovih, ali i drugih mekteba, nastavljen je i nakon uspostave okupacione uprave 1878. godine.
Krajem 19. stoljeća počelo je otvaranje reformiranih mekteba odnosno mektebi ibtidaija.[9] Godine 1894. u Bosanskoj Krupi je otvorena muška mektebi ibtidaija. Nedugo zatim sa radom je počela i ženska mektebi ibtidaija. Reformirani mekteb radio je i u Otoci. Obzirom na godinu početka rada moguće je zaključiti da je bosanskokrupska muška mektebi ibtidaija jedna od najstarijih obrazovnih ustanova ove vrste na području cijele Bosanske krajine.
Osim sibjan i reformiranih mekteba u okviru muslimanskog školstva u Bosni tokom osmanskog, a kasnije i austrougarskog perioda, djelovale su i medrese, a od druge polovine 19. stoljeća ruždije, Dar-ul-muallimin u Sarajevu i brojne druge. Broj medresa kao najbrojnijih muslimanskih srednjih škola i ruždija bio je različit u određenim vremenskim periodima.
Tokom jedne decenije, tačnije u periodu od 1880. do 1890. godine u Bužimu je postojala medresa sa cjelodnevnom nastavom. Predavač je bio poznati Šerif efendija Bajrić. Nastava se izvodila u privatnoj kući na području Pomajdana gdje su bile smještene ženska i muška dershana i mala biblioteka. Medresu je uspješno završilo 26 polaznika. Najnovija istraživanja govore da je ova medresa postojala i u periodu od 1903. godine do kraja Prvog svjetskog rata iz čega se može zaključiti da je kontinuirano djelovala od svog osnivanja i do početka rada prve državne osnovne škole u Bužimu.[10]
Početkom 1871. godine sa radom je počela ruždija u Bosanskoj Krupi. Podignuta je i otvorena prilozima stanovništva Krupskog kadiluka, a suma priloga za njenu izgradnju iznosila je 20.000 groša. Do početka rada ruždija na području Bihačkog sandžaka pismenost na tom prostoru bila je na veoma niskom stepenu. Početkom rada ruždija u Bihaću, Bosanskoj Krupi i Prijedoru donekle je umanjen procenat nepismenog stanovništva na navedenom području.[11]
