Ljudi željni znanja hrlili su iz raznih zemalja Evrope u Španiji da tu pohađaju neki od univerziteta i slušaju predavanja iz medicine, matematike, prava, filozofije itd. Pored javnih, postojale su i privatne biblioteke. Ponos uglednih ljudi bile su njihove biblioteke.
Na ulazima u univerzitete Španije stajali su natpisi izrađeni zlatnim slovima: “Svijet se drži na četiri stuba: znanju učenih, pravdi moćnih, molitvi pravednih i hrabrosti odvažnih”. Po čitavoj svojoj djelatnosti taj svijet Andaluzije, zaista je na prvo mjesto stavljao znanje i nauku.
Tu su se školovali veliki duhovi Evrope, kao Gerbert od Orijaka kasniji papa Silvester II, Adđelard fon Bat, Leonardo de Pisa (obnavljač matematike na Zapadu), Albert Veliki, Rodžer Bekon, Mišel Skot, Danijel Morlej – koji u Toledu nalazi “najveće filozofe svijeta”, Alfonso X – “mudri kralj od Kastilje”, sveti Toma Akvinski, Herman Nijemac, Duns Skot, Vilhelm fon Okam, Arnoldo od Vijanove, Gerhard od Kremone i drugi.
Francuski učenjak i teolog Abelar, pošto su mu dozlogrdili progoni od strane crkvenih vlasti, napustiće Francusku i skloniće se kod Saracena “da bi tu živio na miru, … među nevjernicima”.
U Toledu i u Južnoj Francuskoj sada se dešava obrnut proces od onoga što se počeo odvijati u Bagdadu. Dok je u “Kući mudrosti” u Bagdadu grčka nauka pretakana preko sirijskog na arapski jezik, u prevodilačkoj školi u Toledu, u XII vijeku, pod rukovodstvom poduzetnog biskupa Rajmunda, prevode se naučne knjige sa arapskog na vulgarni španski jezik, a potom na latinski. Obično su sarađivala po dva prevodioca, od kojih je jedan, obično Jevrej, prevodio sa arapskog na narodni (vulgarni) jezik, a drugi, obično kršćanin, prevodio je na latinski. Tu djeluje pokršteni Jevrej Juan de Luna ii arhiđakon Domingo Gundisalvo. Njihov “Liber algorismi de numero Indorum” odigraće značajnu ulogu u širenju matematske znanosti u Evropi. Da navedemo nekoliko prevoda Gerharda od Kremone: Ptolemejev Almagest, Arhimedov De mensura circuli, Aristotelova Fizika, Avicenin Kanun (Ibn Sina) itd. Kažu da je sam preveo 71 djelo sa arapskog na latinski jezik.
Pod uticajem iz Andaluzije osnovana je “salernska škola”, rasadište medicine u Evropi, čiji je razvoj mnogo podstakao Konstantin Afrikanac. U školi se predavalo na hebrejskom, arapskom i latinskom jeziku. Konstantin je preveo mnoga medicinska djela sa arapskog na latinski jezik. Ta škola bila je organizovana po uzoru na velike maurske škole te epohe. Na univerzitetu u Palermu predavali su Jevreji i Arapi i grad “se ponosio svojim velikim liječnicima”.
Također je u Montpeljeu osnovan fakultet koji je od početka 11. vijeka bio u živim kontaktima sa naučnim centrima Španije, odakle su dolazili jevrejski medicinski stručnjaci. Taj fakultet je bio i u vezi sa salernskom školom, s kojom je razmjenjivao učenike i profesore. U 13. vijeku na fakultetu u Montpeljeu predavali su Salomon od Salerna i Natan Ben Zaharijus. U 13. vijeku papa Honorijus III osnovao je zvanično univerziteti dao mu kompetencije nad čitavim kršćanskim svijetom.
Na univerzitetima Andaluzije održavane su promocije, kojom prilikom su čitane pjesme ili držane besjede pred publikom. Osim škola za opće obrazovanje, postojale su zantasko-stručne, medicinske škole itd.
Na visokoškolskim ustanovama Andaluzije izučavane su sve tada s poznate naučne discipline. Timeje nauka stupila na tle Evrope koje”; Boje boda u intelektualnom pogledu spavala” piše Lanselot Hogbei u svojoj knjizi “Sve o matematici”.
Na polju matematike već ranije u istočnom dijelu tog velikog carstva, učinjeni su značajni koraci naprijed. Muhamed Musa al-Harizmi (ili al-Kwarismi), dalje usavršavajući indijska saznanja, napisao je knjigu Aritmetika čiji je latinski prevod očuvan do danas.
U knjizi su usvojene indijske oznake za brojeve i način računanja tim brojevima. Četiri osnovne računske operacije: sabiranje, oduzimanje, množenje i dijeljenje dobile su kasnije naziv algoritam po iskrivljenom imenu Al-Harizmija. Tako se te operacije i danas zovu u engleskom jeziku.
Novost se sastojala u tome što su te indijske, ili kasnije nazvane arapske brojke, od 1 do 9, mogle da imaju vrijednosti jedinica, desetica, stotica, hiljada itd., zavisno od njihovog položaja u broju. Zajedno s tim brojkama Al-Harizmi je uveo i znak za nulu u vidu tačke ili kružića, koji je stavljen na “prazno” mjesto u broju. Zato se taj znak nazivao sifr (praznina), odakle su nastale dvije evropske riječi: zero (od zefiro), naziv za nulu, i cifra (francuski chiffre), što znači brojka.
Nove znamenke za brojeve i novi metod računanja predstavljali su ogromno olakšanje za “znojave račundžije” koji su se bavili trgovačkom aritmetikom. To sebi možemo lako predstaviti ako uporedimo, na primjer, brojku 33 pisanu arapskimi rimskim ciframa (33- XXXJII, ili brojku 333- CCCXXXIII). Množenje i dijeljenje većih brojeva, a pogotovo više aritmetičke operacije, bilo je veoma naporno sporo, čak i pomoću računske ploče (abakusa), a bez nje se nije moglo ni obavljati.
Istoričar matematike Dantzig, u svojoj knjizi “Die Zah!” (Broj), čudi se kako ljudi nisu ranije otkrili te tako jednostavne cifre i tako jednostavan način računanja. Kako je bilo moguće da se kroz čitavih 5000 godina, u toku kojih se zbio uspon i pad nekoliko kultura, “pri čemu je jedna drugoj ostavljala u nasljeđe pismo, umjetnost, filozofiju i religiju”, umijeće računanja nije micalo s mjesta. Iza osnovne računske radnje morala se tražiti pomoć stručnjaka.
Dantzig pretpostavlja da je grčkim umovima, čak i jednom Arhimedu i Apoliniju, to jednostavno a epohalno otkriće izmaklo stoga što su prezirali primijenjenu nauku, “pa su čak poučavanje svoje djece povjeravali robovima”.
Leonardo de Pisa Fibonacci, najpoznatiji evropski matematičar srednjeg vijeka, napisao je knjigu “Liber abaci”, koja je predstavljala prvu evropsku trgovačku aritmetiku sa arapskim (gobar) ciframa i načinom računanja.
Na školama i univerzitetima Andaluzije proučavana je i algebra, čiji naziv potječe od naslova AlHarizmijeve knjige Al džabr va l-mukabala. Proučavane su i druge grane matematike. Mnoge ranogrčke matematske i astronomske rasprave prevedene su na arapski, a kasnije su ih katolički redovnici i jevrejski učenjaci preveli na latinski. Tako je prevedeno 13 knjiga Euklidovih Elemenata, mnogi Arhimedovi radovi, jedno opsežno Apolinijevo djelo, zatim sabrana Ptolemejeva djela, poznata pod arapskim nazivom Almagest, itd.
Maurski univerziteti Španije i sicilijanska trgovina bili su žarišta iz kojih se arapska i indijska matematikaširila među zaostale narode Evrope. To su bili “svjetionici nauke u inače mračnom razdoblju zapadne civilizacije” – veli Hogben u spomenutoj knjizi.
I pored svoje praktičnosti, brojke “nevjernika” i novi način računanja nailazili su na otpor nekih, naročito crkvenih krugova u Evropi. Tako jedan edikt iz 1259. godine zabranjuje florentinskom bankaru da koristi arapske brojeve, a crkvene vlasti univerziteta u Padovi naredile su 1348. godine da cjenovnik knjiga bude pisan slovima a ne arapskim brojkama.
Novi način računanja najprije je prodro tamo gdje se, zbog povećanog prometa robe, moralo računati velikim brojevima, gdje nije mogao pomoći abakus. Računanje novim ciframa uveli su prvo đenovski i mletački trgovci u vidu merkantilnog tajnog umijeća. U Veneciji je uvedeno i u službeno računovodstvo (1299).
Kod običnog, slabo pismenog naroda, računaljka se zadržala sve do 17. vijeka. Prodor novog načina računanja olakšao je jeftin papir i otkriće štamparske vještine. U Njemačkoj je od 14. vijeka znanje računanja bilo tako važno, da se formirao ceh račundžija.
Decimalni sistem postepeno prodire i na područje mjera i utega u Evropi. Francuska revolucija je dosljedno provela taj sistem u Francuskoj. Anglosaksonske zemlje još dugo su se opirale uvođenju metričkog sistema, ljubomorno čuvajući svoju zastarjelu zbirku težina i mjera. Zadnji bastion inči, stopa, jardi, milja, funti itd. ostale su SAD sve do 1975. godine, kada je Kongres donio zakon prema kojem SAD, kao posljednja zemlja na svijetu, treba da pređu na metrički sistem.
U Andaluziji najmanja mjera za težinu, koja se upotrebljavala u trgovini, bila je zrno ječma. Smatrali su da je težina u takva zrna ravna jednom zrnu graška, i tu težinu nazivali su karat, od arapskog kirat. Karat se sve do danas održao kao utezna mjera za dragulje i kao mjerilo finoće plemenitih metala, a grain – zrno održalo se sve donedavno kod Anglosaksonaca kao najmanja mjera za težinu.
Jevrejski i arapski učenjaci primjenjivali su dostignuća matematike u astronomiji i fizici. Njima je povjeren zadatak da izrade kalendar. Oni su usavršili aleksandrijske i indijske astronomske tablice, a usput su usavršili i oznake za brojeve koje su iznašli Indijci. Ti astronomi su odredili i nagib ekliptike. Njihovi rezultati skoro sasvim se podudaraju sa rezultatima koje su dobili savremeni astronomi uz pomoć najmodernijih instrumenata.
Ono što Sedijo piše za bagdadsku školu, može se, bez ustezanja, primijeniti na astronome Andaluzije: “Što karakteriše bagdadsku školu od samog početka, to je njen naučni duh: ići od poznatoga ka nepoznatome, jasno uočiti nebeske fenomene. Nikada jednu činjenicu ne prihvatiti kao dokazanu, dok njena istinitost nije dokazana posmatranjem”. Arapski ijevrejski astronomi imali su na renesansu Evrope isti uticaj kao i matematičari.
Oni su načinili čitav niz otkrića, { neki od njih predstavljaće autoritete u Evropi kroz čitav niz stoljeća. Otkrivaju pomicanje ravnodnevnice, stalno usavršavajuu astronomske tablice, konstruišu astrolab koji je u 10. vijeku donesen u Evropu i kojim su se moreplovci služili sve do 17. vijeka. Dokazuju pomjeranje Sunčevog apogeja u odnosu na zvijezde. “Toledske tablice” kretanja planeta služile su dugo kao osnova evropske astronomije. Otvorili su put Koperniku oborivši teoriju epicikla i ekscentrika kojom je Ptolomej objasnio putanje i kretanje zvijezda. Prema Bigourdanu, rezime rezultata koje su postigli ti astronomi mogao bi se izraziti naslijedeći način: u pogledu Sunčevog sistema, njihov rad omogućio je preciznije određivanje ekscentričnosti orbite, dužine godine, otkrivanje pokreta apogeja i progresivnog smanjenja kososti ekliptike. Što se tiče Mjeseca, njihova posmatranja i proračuni rezultirali su otkrićem varijacija najvećih širina, tj. nagetosti orbite.
Tim originalnim rezultatima može se dodati novo određivanje položaja nekih zvijezda, kao i preciznija procjena njihova sjaja u poređenju sa mjerenjima koja je izvršio Ptolemej. Oni su izračunali obim Zemlje. “Dok su Rim i Konstantinopol” – veli istoričar Dreper – “s najvećom ludošću tvrdili da je zemlja ravna ploča, dotle su španski Mavri (a mi bismo dodali i Jevreji i kršćani) uz globuse predavali geografiju… Gerberto kasniji papa Silvester II, donio je jedan iz Kordobe i služio se njime u svojoj školi u Rensu”. S obzirom da je jezik nauke bio arapski, i danas jezik astronomije svjedoči o djelatnosti tih učenjaka. Zenit, nadir i neki drugi astronomski nazivi, imena mnogih zvijezda, arapskog su porijekla. Naime, karte neba koje su napravili arapski i jevrejski astronomi služile su kao podloge za izradu kasnijih karata. U astronomske tablice unijeli su cikluse pomrčine Sunca i Mjeseca.
Kemičari su opisali šalitrenu kiselinu, potašu, amonijačnu so, srebrni nitrat, živin sublimat, kao i fundamentalne kemijske operacije: destilaciju, sublimaciju, kristalizaciju. Oni dobivaju sumpornu kiselinu destilacijom željeznog sulfata, a alkohol destilacijom fekulentnih materija ili fermentiranih šećera. Modificiraju Aristotelovo učenje o konstituciji metala Mnoga anonimna djela kemičara, prevedena na latinski, podstakla su razvoj hemije u Evropi, ali mnogo kasnije.
Trgovci Andaluzije održavali su trgovačke veze sa lukama Sjeverne Afrike i Vizantije. Oni su španske proizvode prodavali vizantijskim trgovcima koji su ih dalje preprodavali u Indiji i Srednjoj Aziji. Prihodi omejadske državne riznice od trgovačkih operacija njihovih podanika iznosili su, vele, i do 12 miliona dukata, što je bila veća suma nego što su je u vidu poreza primali svi vladari ostale Evrope. Najživlja pomorska trgovina obavljala se preko Barcelone sa Levantom. Dreper kaže da je trgovina bila najvećim dijelom u rukama Jevreja, “koji su još od ulaska Musina u Španiju, vazda bili krepki saveznici i pomoćnici Arapima”.
Male jevrejske zajednice, razbacane od bliskog Orijenta do Španije i od Vizantije preko čitave Evrope, bile su međusobno povezane, što im je olakšavalo posao oko trgovine i finansijskih operacija. Jevreji su, zbog opasnosti kojima su često bili izloženi u Evropi, uveli novčane operacije putem vrednosnih papira i vjerovatno njima savremeni svijet ima da zahvali uvođenje čekova i drugih vrednosnih papira. Mnogi od njih stalno su bili u pokretu i bavili se trgovinom. “Promjena mjesta, kao što uvijek biva” velijedan istoričar- “učinila ih je umnima”. Španski Jevreji znali su odlično šta se zbiva među njihovom braćom iza Eufrata, ili među onima u Evropi. Snaga trgovačke flote bila je velika, preko hiljadu brodova stalno je krstarilo Sredozemljem i Atlanskim oceanom. Oni su trgovali čak do Kine i Madagaskara. Učenjaci ekonomisti pisali su traktate o načelima trgovine i obrta.
I tako, ne možemo govoriti o Andaluziji, a da ne zalutamo u druga područja te kulturne cjeline što je govorila arapskim jezikom i gdje su hiljadama kilometara naučnici međusobno bili povezani, a znatiželjni putnici mogli putovati bez prijelaza granice. Ne može se razgraničiti doprinos Andaluzije kulturi čovječanstva od doprinosa ostalih dijelova tadašnjeg kulturnog svijeta. Isto tako ne može se razgraničiti doprinos pojedinih narodnosnih i vjerskih grupa u onome što se zove arapskom kulturom i civilizacijom. Neki će isticati prevashodni uticaj Arapa, neko opet Jevreja, Perzijanaca, Berbera ii tako dalje. A ti neimari što su radili za dobrobit čovječanstva nisu vagali svoje doprinose i nisu računali na to ko je više dao a ko manje.
U svakom slučaju, Evropa se uvijek trudila da što više ignoriše rezultate rada toga svijeta.
Odlomak iz djela: Ešref Čampara, Muslimani i Jevreji na primjerima iz Španije i Bosne, str. 25-31.
Preuzeto od: Resul Mehmedović / DIALOGOS.ba
