Ružica Simić provodi svoja proljetna jutra čisteći ugljanu prašinu sa staze u bašti. To je gotovo svakodnevni posao, ali i to je podnošljivije od crnog snijega koji padne zimi. Tada i disanje postaje naporno, kaže ona.
Takav je život u najprljavijem dijelu Evrope, kontinentu koji je još uvijek podijeljen duž hladnoratovske granice kada je u pitanju zaštita životne sredine. Dok je kampanja protiv klimatskih promjena sada uobičajen dio glavnog političkog toka na zapadu, u susjedstvu toksični suvenir iz komunizma nastavlja da ugrožava živote.
Simić živi u selu u blizini Tuzle, gradu koji je svega 315 kilometara od granice sa Austrijom, koja je pionir čiste energije. Bosna, Sjeverna Makedonija i Srbija, koje se muče sa siromaštvom i korupcijom i nasljeđem razornih građanskih ratova iz 1990. godine, najzagađenije su i najsiromašnije države u Evropi.
Nekoliko dana tokom prošle zime, glavni grad BiH imao je najprljaviji vazduh na svijetu, gori nego u Pekingu, tvrde aktivisti. Kada termoelektrana na ugalj udaljena 200 metara od Ružicine kuće zagadi vazduh, takav vazduh ode čak do Italije. Voda zatrovana karcinogenima teče kroz otvoreni kanal pored njenog kokošinjca.
“Gotovo svi koji žive ovdje imaju zdravstvene probleme — mnogi imaju rak, skoro svi imaju bronhitis – a ponekad možete osjetiti prljavštinu u vazduhu dok dišete,” kaže Simić, 53. Pokazuje prema rozim, bijelim i crvenim ružama. “Ovo cvijeće izgleda lijepo,” kaže ona. “Ali čak ni ono nije zdravo.”
Smog koji nastaje iz prastarih termoelektrana na ugalj, starih automobila i sistema grijanja koji lože gume i drvo guši Balkan i bukvalno i ekonomski. Dok je fokus evropskih lidera na bezbjednosti i stabilnosti u ovoj nestabilnoj regiji, račun za ekološku štetu raste za države koje se već muče sa posljedicama.
Zagađenost vazduha iz termoelektrana na ugalj na Zapadnom Balkanu košta regiju i zemlje u Evropskoj uniji čak 11 milijardi evra godišnje, u kombinaciji sa gubicima u produktivnosti i zdravstvenim troškovima, tvrde iz organizacije Health and Environment Alliance (HEAL) iz Brisela i drugih nevladinih organizacija.
EU upozorava da buduće članstvo zavisi od toga da li će se vlasti uozbiljiti. Jedan od najvećih zagađivača je termoelektrana Ugljevik koja je manje od 40 kilometara udaljena od one pored Tuzle. Emituje više sumpor dioksida od svih njemačkih termoelektrana na ugalj zajedno, tvrdi Vlatka Matkovic Puljic iz HEAL.
“Situacija je alrmantna,” kaže Puljic. “Zagađenost vazduha ne poznaje granice i ako EU ima ikakve namjere sa Balkanom, mora to imati u vidu i mora preduzeti potrebne mjere.”
EU pruža pomoć u pripremanju regije da jednog dana ide ukorak sa drugim dijelovima bivšeg komunističkog bloka Evrope. Srbiji, Sjevernoj Makedoniji i Bosni zajedno dodijeljeno je 2.7 milijardi evra u periodu 2014-2020, od čega je manje od 500 milion evra namijenjeno za okoliš. Najveći pojedinačni zagađivač u EU je termoelektrana u Poljskoj, koja se pridružila EU u 2004. god.
Iz federalne vlade BiH odbili su da komentarišu zagađenost. Ministarstvo energije, rudarstva i industrije uputilo je pitanja na Ministarstvo okoliša i turizma, koje nije odgovorilo.
Na osnovu mjerenja štetnih čestica, Sjeverna Makedonija je ocijenjena jednako loše kao Bosna. Kada u Skoplje stigne proljeće, građani sklone svoje maske za lice do jeseni, kada smog ponovo počinje da se skuplja. Skoplje i Sarajevo su prošle godine proglašeni najzagađenijim glavnim gradovima u Evropi od strane IQAir, kompanije koja izrađuje sprave za praćenje kvaliteta vazduha.
Osam od 10 najzagađenijih gradova u Evropi nalaze se u Bosni i Hercegovini i Sjevernoj Makedoniji.
Iz 16 starih termolektrana na ugalj na Zapadnom Balkanu izbacuje se jednaka količina sumpor dioksida kao iz 250 termoelektrana na ugalj u EU, tvrde iz HEAL. To je zbog njihove starosti — mnoge su starije od 40 godina— energetske neefikasnosti i nedostatka prečišćivača i filtera, koji su ugrađeni na mnogim sličnim postrojenjima u još 1980-ih godina.
“Rođen sam ovdje i ne znam nikoga ko je umro prirodnom smrću,” kaže Goran Stojak, aktivista iz Tuzle koji vrši pritisak na lokalne vlasti da preduzmu mjere da zaštite selo Ružice Simić i druga, ali do sada nije imao uspjeha. “Ovdje svi dobiju karcinom.” Ljudi koji žive u blizini termoelektrane su jednostavno žrtve industrije električne energije, kaže on. “Oni su već osuđeni na smrt.”
Problem je politički, prema posljednjem izvještaju Evropske komisije o regiji, objavljenom 29. maja. Iako je zagađenost vazduha “ozbiljna” svugdje, Komisija je najoštrija u vezi sa Bosnom, čija je slaba centralna vlada nasljeđe rata devedesetih i mirovnog sporazuma. Lokalne i federalne vlasti krive jedni druge za nedjelovanje.
Zaista, pitanje kvaliteta vazduha je u nadležnosti pet ministarstava, kazao je Damir Filipović, koji je odgovoran za urbanističko planiranje, gradnju i zaštitu životne sredine u Sarajevu. “Ja im ne mogu pomoći da riješe probleme koji nisu u mojoj nadležnosti,” kaže on. “Ne mogu obezbijediti veće prihode ljudima u Sarajevu, ne mogu poništiti dozvole izdate od strane federalne vlade i ne mogu osigurati da opštine planiraju na odgovoran način.”
U Tuzli, glavni zagađivač je državna termoelektrana na ugalj, koja koristi opremu i tehnologiju koja je zastarjela u Zapadnoj Evropi tokom 1980-ih, kažu stručnjaci i aktivisti.
Oblžnji Lukavac je redovno zagađen emisijama iz cementara i koksara, dok putnike u Zenicu često dočeka oblak gustog smeđeg industrijskog smoga koji visi iznad rubova grada, gdje je smještena lokalna fabrika ArcelorMittal.
Glasnogovornik ArcelorMittal Sophie Evans je kazao da je investicioni program u toku u napredni hibridni sistem filtera, koji smanjuje emisiju prašine na ispod 50% od EU standarda. Radovi su u toku na drugom dimnjaku, kaže on. “Blisko smo sarađivali sa svim relevantnim vlastima na ekološkim pitanjama kako bismo prevazišli problematičnu kombinaciju nasljeđa i specifičnih geografskih i meteoroloških konteksta,” Evans je kazao u emailu.
Sarajevo, koje je bilo devastirano granatiranjem i snajperima tokom opsade koja je počela 1992. godine i trajala gotovo četiri godine, ne putu je ka oporavku – ali na štetu životne sredine. Smješteno je u dolini, sa novim visokim zgradama i više od 450,000 stanovnika koji se oslanjaju na automobile za prevoz.
Visoke zgrade smanjuju protok vazduha, dok mnoga vozila koja su jeftina nemaju odgovarajuću kontrolu smoga. Veliki dio grada takođe koristi gume, otpad i drva – sve što je zapaljivo – tokom zime u zastarjelim neefikasnim sistemima grijanja.
“Loše je, a dio toga je sezonski,” kazao je Matt Field, ambasador Velike Britanije u BiH. “Ali mislim da treba reći da ni ostatak vremena situacija nije dobra. Loše je veći dio godine, ali je naročito loše određenim danima.”
Aktivista Anes Podić radi u tijesnom stanu-kancelariji u centru Sarajeva, nedaleko od zloglasne Snajperske aleje. Između kartonskih kutija punih statistika koje čekaju da budu otpakovane i hrpa postera koji pozivaju na akciju, Podić prati zagađenost vazduha na laptopu, planira informativne kampanje i vrši pritisak na lokalne zakonodavce da obrate pažnju.
“Ljudi lože sve, mogu voziti sve – nema ograničenja,” kaže on. “Kada je loš dan zimi, zbog određenih klimatskih uslova, Sarajevo je najzagađenije mjesto na svijetu.”
Dok se vlasti u Tuzli zalažu za još više uglja uz pomoć investicija iz Kine, Ružica Simić se prisjeća dana, prije nekoliko godina, kada sui h posjetili strani naučnici.
Uzeli su uzorke vode iz popločanog potoka pored njene kući i obavijestili je o otrovnim hemikalijama koje se unalaze u vodi, kaže ona. Voda se slijeva sa mjesta gdje fabričke mašine voze uzbrdo od njene kuće i izbacuju tone ugljane prašine u udubinu veličine jezera.
“Tad smo prvi put saznali da nešto nije u redu”, kaže ona, naslanjajući se na svoju istrošenu metlu i gledajući u kanal sa opasnom vodom. “Niko iz vlade ili iz termoelektrane nije došao da nas upozori na opasnost.”
