Bošnjaci su bili glavni sudionici jedne od najvećih bitaka u historiji. Zapravo, i najveće kada je u pitanju rat u planinskim uvjetima. To je Soški front, imenovan po riječici koja se, na krajnjem zapadu sadašnje Slovenije, izmedu strmoglavih visova Julijskih Alpa, probija sa sjevera prema Jadranskom moru, u dužini od 90 kilometara. Na tom potezu, izmedu 24. maja 1915. i 7. novembra 1917. godine, vođena je neprestana 29-mjesečna bitka koja je odnijela milion i 200 hiljada života.
Da, brojka do 1.200.000 poginulih na Soškom frontu izglada nevjerovatnom. Isti takav, nevjerovatan, je i sadašnji doživljaj poprišta te bitke- u kamenitim padinama ostali su neizbrisivi tragovi insanske muke. Padine brda su, kao sir, izbušene tunelima, ručno probijanim kroz živackamen, i tim stazama dovlačeni hrana i oružje vojskama što su, načičkane po visovima iznad Soče, bile suprostavljene jedna drugoj. Mnogo je, na isti način nastalih, pećina za spremišta i skloništa. Ushićenost čudenja izazivaju i gvozdene merdevine čiji su basamaci, stotinama i stotinama metara u visinu zakivani u kamen i kojima su vojnici pentrajući se okomitije nego “uz nos”, odlazili na svakodnevna izvidanja. Kao što se nestvarnim doimlju i muzejske fotografije s raznoraznim utvrdama nebu pod oblacima, tako i bunkeri od leda na kotama iznad 2.000 metara nadmorske visine, gdje sniježne zime traju makar pola godine, a u takvim građevinama provedene su, eto, dvije čitave i započeta treća zima.
O Soškom frontu u Bosni se uglavnom znalo iz pričanja po sijelima. Naši (pra)djedovi spominjali su Galiciju i Karpate, Soču i Piavu, svjedočeći o još većem broju svojih vršnjaka koji nisu dočekali da vide svoje u Bosni. U stvari, nejma bošnjačke familije čiji pretci, bližnji ili daljni, nisu bili u tim borbama, a velika većina ih je stigla i na obale Soče.
Tu historiju su i u udžbenicima strogo kontrolirali beogradski cenzori jer – kako vele i predusretljivi domaćini iz Muzeja u slovenskom gradiću Kobaridu to Srbima nije bilo po volji.
Zato je taj dio historije morao biti prešućivan i u Sloveniji. Upravo radi toga i zato što su se pripadnici čak 17 nacija borili na Soči, a njihovi potomci žive širom Europe i žele znati o tome, nas sedam entuzijasta iz Kobarida i otvorilo je muzej Soškog fronta kazuje kustos Vojko Hobič, a njihov je muzej već druge godine postojanja 1993. dobio nagradu Savjeta Evrope za najbolji muzej na Starom kontinentu.
Soški front je bio dio 600 kilometara dugog fronta, koji je započinjao na talijansko-švicarsko-austrijskoj tromedi i protezao se do sjevernog Jadrana. Do uspostavljenja ovog fronta je došlo tako što su Italiju, koja je bila u savezu s Austro-Ugarskom i Njemačkom, potkupili Engleska i Francuska, kako bi se uništila Alijansa, koja je na suprotnoj strani Evrope imala već tri velika fronta prema Rusiji. Uz dobijenu kaparu u novcu, Talijanima je obećan Trst, zapadni dio današnje Slovenije, Istra, (Rijeka, Zadar i Split) te Dalmacija s ostrvima.
Desilo se, pak, da je 3. septembra 1917. godine Rusiji zadat smrtni udarac (totalno je poražena i mogla se zabaviti o svom jadu i izgubljeni Prvi svjetski rat prepokriti gradanskim, sa ubrzo započetom Oktobarskom revolucijom), a 24.oktobra iste godine razbijen je Soški front i Talijani do 7. novembra odbačeni čak preko rijeka Piave.
I, šta se, tada dešava s budućnošću Evrope?
Stari car i kralj Franz Joseph već je bio umro, a nasljednik Karlo bio je nesposoban da očuva Monarhiju, koja se na vrhuncu moci, pobijedivši u Prvom svjetskom ratu, urušila se u sebe samu i – raspala.
Feldmaršal Bojna von Borojević, jedini Slaven koji je dostigao taj rang u austro-ugraskoj vojsci. komandant 1. i 2. armije na Soškom frontu, bio je među onima koji se nisu mirili sa rasulom. Oštro je kritizirao Dvor, tvrdeći da su se pozicije lahko mogle sačuvati i održati K. und K., pa je umirovljen, na što je odbio penziju i kao prosjak umro 1920. godine u Klagenfurtu.
Kao što je konačni trijumf u Soškoj bitki označio i krah u karijeri von Borojevića, tako je to – izmedu mnogobrojnih poznatih ličnosti, kao što su Emest HEMINGWAY, Božidar JAKAC, Pietro BADOGLI, Benito MUSSOLINI – predstavljalo početak munjevitog uspona karijere natporučnika Erwina ROMMELA.
Naime, prethodno su Talijani pokretali velike ofenzive (čak 11), ali se radilo o pokušajima proboja duž linija fronta, što se završavalo jurišima iz rovova i sukobima prsa u prsa. Tada austro-ugarskoj vojsci pomažu Nijemci i njihovi generali Otto von BELOW i Konrad KRAFT von DELLMENSINGEN primjenjuju taktiku kojom su razbili Ruse kod Rige: umjesto duž linije, front je silovito probijan na vrlo uskom prostoru i vojska je u koloni napredovala u pozadinu neprijatelja. Toj taktici, nije se mogao naći protivodgovor. Zato je (a pošto je glavni proboj načinjen kod Kobarida) ova bitka nazvana “Čudom kod Kobaraida”, a magla koja je pomogla napadačima samo je uvećala misterij.
Natporučnik Rommel, koji je dobavljen iz Soluna, jurišao je kod Tolmina i njegov je proboj uspio, a proslavio se po zarobljavanju 3.000 Talijanskih vojnika, 25. oktobra 1917.
U Muzeju u Kobaridu čuvaju se vrlo precizne skice proboja koje je izradio ovaj, tada niži oficir, koji se u Julijskim Alpama mogao prozvati “Planinskom lisicom”. Kasnije, s najvišim činom u njemačkoj vojsci is nadimkom “Pustinjska lisica”, samo 25 godina poslije i u II. svetskom ratu, 1942. godine, ali na isti datum – 25. oktobra – Rommel je doživio konačni poraz u Africi.
Iz četiri bosansko-hercegovačke regimente, koliko ih je djelovalo ul. svjetskom ratu u austro-ugarskoj vojsci, izabrani su najbolji medu najboljima I, pod imenom 4. bh. regimento, povučeni na Zapadni front, u rangu najelitnije vojne formacije K. und K.
“Talijanima je bilo dovoljno da pred sobom ugledaju vojnike s fesovima i da se okrenu u bijeg. Time se koristila komanda austrougarske vojske stavljajući tradicionalnu bošnjačku kapu i vojnicima drugih nacionalnosti. Ostalo je zabilježeno da su, u nedostatku Bošnjaka, kroz rovove na štapovima pronosili fesove, tako da bi Talijani imali na umu ko ih čeka na drugoj strani. Istovremeno, sačuvani dokumenti svjedoče o Bošnjacima kao ljudima u čijem je srcu bilo i najviše dobrote. Dijelili su i zanji komadić kruha. Bili su ti koji su spasili najviše ranjenika s bojišnice. Slovenci i Austrijanci nisu se usudivali izići iz rova poslije bitke, ali su Bošnjaci svoju smionosti u tome iskazivali, prihvaćajući ranjene i noseći ih do priručnih bolnica……” – priča kustos kobaridskog muzeja Vojo Hobic
Žešćih okršaja nije bilo u historiji. Iz rovova bi iskakale po čitave divizije. Išlo se u valovima, po trideset i više linija, jedna za drugom. Oči u oči, prsa u prsa. Tada se nije imalo vremena okidati iz puške, čak ni potezati nož, Time postaje shvatljivo prisustvo buzdovana medu muzejskim eksponatima, iako smo pomislili da se buzdovan ubudavio još u starinskim koricama požutjelih knjiga s junačkim narodnim pjesmama.
“Kad je bilo najteže, gdje je popuštala linija ili se išlo u protunapad, opet su Bošnjaci bili nezamjenjivi i pozivani su u ispomoć. Inače su držali najteže dijelove fronta. i to ih je bilo znatno više nego što ih je prema procentu njihovog stanovništva u K. und K. trebalo biti. Na Rombonu, izuzetno važnoj koti na 2.208 m., bilo ih je osam puta više nego što su to formacijska pravila nalagala. Bošnjaci su tako držali i jednako značajnu kotu 588 na Tolminskom mostobranu. To je bila najisturenija obrambena pozicija i jedino se tu držao front i na desnoj obali Soče. Bošnjaci su ga držali sve do 12. ofenzive, nakon 11talijanskih, kada su austro-ugarske trupe pojačane njemačkim i uslijedila je prva i jedina ofenziva protiv Talijana. Tada je došlo do pregrupiranja jedinica i Bošnjake su mogli zamijeniti isto tako čuveni salzburški gorski lovci, ali su i tada ostavljeni mujezini, koji su učenjem ezana stavljali na znanje Talijanima da su Bošnjaci tu negdje…….” kazuje Jože Šerbec, direktor Muzeja Soškog fronta.
U selu Log pod Mangrtom, gdje su bošnjaci s Rombona imali pozadinu, bila je izgradena džamija (u Muzeju se vidi na fotografiji), ali je kasnije srušena. Navodno, stanovništvu koje se vratilo, nedostajalo je gradevnog materijala. U neposrednoj blizini ostala je crkva i na njoj piše da je izgradena 1890. godine. Uz tu crkvu je i veliko vojničko groblje u kome je pokopano 1.350 Bošnjaka, Dalmatinaca i salzburških gorskih lovaca. Razaznajem natpise: Zeljkovits Ahmes, Abid Bajgotits, Pako Omer, Hussein Jasitz., Habibovitz, Klepo, Latish, Mujanovitz, Kajlovac, Halak….. Ali, ne samo da su imena pogrješno i iskrivljeno napisana, nego su svi ti heroji ukopani – pod križem! Austrijska država, koja izdvaja novac za održavanje toga groblja, morala bi zajedno sa Slovenijom, čiji je ovo teritorij, i s državom Bosnom i Hercegovinom, čiji su ovo sinovi napokon križeve zamijeniti bašlucima, kakav je slučaj, na primjer is vojničkim grobljem iz I. svjetskog rata kod Graza, tako da duše ovih davnih Bošnjaka napokon nadu svoj smiraj.
Reporter ipak ne može skriti ponos pred spomenikom ispod Rombona. Uz salzburškog gorskog lovca, u granitu je isklesan i Bošnjak s fesom (i kitom na fesu) i ruksakom. Zaista prelijep i možda jedini ovakve vrste spomenika bošnjačkom ratniku.
