Uloga koju su Muslimani odigrali u Drugom svjetskom ratu mnogo je važnija, složenija i kompleksnija za razumjeti nego je to jugoslovenski historijski narativ ikada htio priznati. Radovi nekolicine historičara koji su u posljednjih nekoliko godina obrađivali tematiku pokazuju da je odnos Muslimana prema Narodnooslobodilačkoj borbi bio prisan i saveznički, a da je učešće muslimanskih masa u endehazijskim i nacističkim vojnim jedinicama bila namjerno preuveličavano.
Radovi historičara međunarodnog ugleda kakvi su Max Bergolz i Marko Attila Hoare raskrinkavaju ideološki „sumnjiv“ narativ koji je Muslimane anatemisao kao saveznike fašizma pokazujući da je političko gibanje „muslimanskih elita“ tokom Drugog svjetskog rata bilo vođeno potrebom da se populacija spasi od fizičkog uništenja, jer su mase muslimanskog stanovništva bile izvrgnute nasilju i pogromu.
U tim napadima na muslimansko stanovništvo prednjačili su pripadnici četničkog pokreta ali od 1943. godine i ustaše počinju na Muslimane gledati kao na „neprijatelje“. Sve su to bili razlozi da muslimanske elite počnu javno zagovarati podršku partizanskom pokretu.
Odbrana fizičke egzistencije
Podrška partizanima naročito je bila jaka u područjima gdje je nasilje nad Muslimanima bilo nesmiljeno pa su se u agitaciju za pristuanje NOP-u uključili i brojni imami. Shvativši da su partizani jedina vojna sila sposobna da odbrani fizičku egzistenciju muslimanskog življa imami su aktivno počeli podržavati jedinice NOB-a nerijetko i sami učestvujući u ratnim dejstvima.
Razlozi zbog kojih su muslimanski vjerski službenici pozivali na pristupanje pokretu koji je sebe definirao kao ateistički i sekularan mnogobrojni su, a historičar iz Bijelog Polja Edin Smailović kaže da je onaj presudni bila potreba da se očuva biološki opstanak naroda, što je partizanski pokret jedini bio u stanju garantirati.
"Da bi se odgovorilo na ovo pitanje, mora se dati šira slika zbivanja na prostoru bivše Jugoslavije tokom Drugog svjetskog rata. Na tom prostoru djelovalo je jako puno vojnih formacija koje su sve, izuzev partizana, u manjoj ili većoj mjeri sarađivale sa okupatorima. Bošnjaci u bivšoj Jugoslaviji su bili predmet manipulacije i zloupotreba od svih ovih formacija, a od četničkih i predmet masovnog uništenja, naročito u Hercegovini, te dolinama Drine i Lima."
Upravo je u dolini Drine kao partizan i borac protiv nacizma djelovao fočanski imam Zahir efendija Havić koji se priključio partizanima upravo nakon jednog slučaja opetovanog nasilja u kojem je gotovo svo stanovništvo njegovog rodnog sela Slatina bilo pobijeno. Kao samosvjestan i obrazovan vjerski radnik Havić se od samih početaka rata suprotstavljao ustaškoj politici, a posebno se isticao u „odgovaranju“ mladića svog sela od pristupanja ustaškim vojnim jedinicama. Kada je shvatio da takva vrsta otpora više nije dovoljna počeo je aktivno agitirati za pristupanje jedinicama NOB-a, nakon čega se i sam priključio partizanskom pokretu.
Imam Prve proleterske brigade
U Narodnooslobodilačkom pokretu brzo shvataju važnost ljudi poput Havića za omasovljenje jedinica vojnicima koji dolaze iz muslimanske zajednice i on biva imenovan za vjerskog referenta Prve proleterske brigade. Historičar Dino Dupanović ulogu ljudi poput Havića smatra dragocjenom, jer bi bez njihovog učešća u NOB-u mobilizacija muslimanskih masa bila teža i sporija, a razlog je bio činjenica da su mnogi tradicionalno orijentirani Muslimani partizanski pokret smatrali ateističkim.
„Posebno je recimo zanimljiv slučaj s imamom Smailom Buljubašićem iz sela Vrnograč kojeg su nacisti streljali početkom 1943. godine. Upravo će to biti motiv poznatom slikaru Aleksandru Lucijanu, koji je 1980-ih godina naslikao sliku imama Buljubašića na čijoj se ahmediji nalazi zvijezda petokraka. Sličnu sudbinu kao i Buljubašić, doživio je i jedan od najistaknutijih hodža u NOB-u, Zahir Havić iz Slatine pokraj Foče. Havić se u partizane prijavio 1942. godine, a povod njegovog prijavljivanja bio je ubistvo 90 stanovnika njegovog rodnog sela, od čega čak 30 djece, kojeg su ustaše i nacisti učinili u razdoblju od 1941. do 1943. godine. Ustaše su nastojale da regrutiraju mještane sela Slatina u svoje redove, međutim Havić se usprotivio tom činu s obzirom da je imao ugled još prije rata. Havić je postavljen za vjerskog referenta Prve proleterske brigade. Međutim, nakon Bitke na Sutjesci ustaše su uhapsile Havića i predali ga Nijemcima, koji su ga nakon toga sproveli u logor Sajmište kod Zemuna gdje je umro od posljedica mučenja“.
Fotografija Havića koja datira iz tog perioda postala je „slavna“ i simbolizira spoj muslimanske moralnosti i partizanske etike, a čovjek koji na ahmediji nosi crvenu partizansku zvijezdu očiti je dokaz da su se u borbi protiv fašizma i nacizma sklapali najrazličitiji savezi. Zahid Havić skončao je kao zarobljenik nacističkog logora, ali njegova besprijekorna moralnost bila je svjetlo za mnoge druge koji su nakon njega kročili na put narodnooslobodilačke borbe.
Dupanović kao osnovne razloge oklijevanja Muslimana da se aktivnije uključe u redove NOP-a tokom 1941. godine navodi strah i političku nezrelost podcrtavajući kako se u narodu koji u to vrijeme nije „imalo homogeno političko rukovodstvo“ ideja NDH činila kao „realnija opcija“. Ali kako se ratno stanje pogoršavalo, nasilje nad Muslimanima povećavalo i saradnja ustaša i četnika postajala sve očiglednija veliki broj Muslimana se odlučuje za pristupanje partizanskom pokretu. Taj proces je naročito ubrzan nakon što su partizani počeli iz svojih redova odstranjivati „pročetnički“ nastrojene elemente i nakon što je Vrhovni štab početkom januara 1942. odlučio prekinuti svaku saradnju sa četnicima.
Ubijen u logoru
„Muslimani su od sredine 1942. godine sve više počeli prilaziti NOP-u, i taj proces je tekao znatno brže nego kod Hrvata. Rezultat takvih događaja je bio da je sve veći broj Muslimana i Hrvata sa teritorija Rame, Konjica, Gornjeg Vakufa, Prozora ali i Bihaćke Krajine počeo pristizati u NOB-e. Tu su ključnu ulogu odigrali recimo, ranije pomenuti Nurija Pozderac, Ivan Pelivan, Jure Mikulić i drugi. Pozderac je recimo, Tita doveo u Cazin 22. decembra 1942. godine i upravo u džamiji pozivao ljude da se priključe pokretu. U vrijeme Bihaćke republike su recimo održane dvije konferencije sa islamskim i katoličkim vjerskim službenicima u Bihaću i Cazinu. Na ove dvije konferencije bilo je prisutno ukupno pedeset hodža. Nakon toga upućen je jedan kraći pozdrav Muslimanima u Krajini kojeg su potpisali Sejro Musić hodža III Sandžačke i jedan hodža iz Bosanskog Petrovca“.
Jedan od tih mnogobrojnih Muslimana koji su shvatili da ključ opstanka leži u pristupanju NOP-u bio je i Zahir Havić koji, nažalost, nije uspio dožvjeti oslobođenje zemlje i pobjedu antifašizma. Ali, to nisu razlozi da se njegovo ime i njegov primjer ne spominju kao uzor i ideal jer je Zahir efendija Havić, imam iz sela Slatina kod Foče, bio čovjek koji se, vođen unutrašnjim moralom, odlučio na nezamislivo – Zahir Havić je bio čovjek koji se suprotstavio nacizmu, kako piše Al Jazeera Balkans.
