U početku Srbi su, od svih bosanskih naroda, bili najspremniji na mobilizaciju u partizane, zbog genocidnog progona ustaša, hrvatskih fašista i njihove “države” NDH pod vođstvom Ante Pavelića. U ranim fazama bosanskog partizanskog ustanka, partizani su uglavnom bili srpska oružana formacija. Ali, bosanski pokret otpora mogao je uspjeti samo pod uvjetom da uključi i dio nesrpske većine u Bosni, prije svega muslimane. Ovo je bilo naročito važno zbog toga što su muslimani u bosanskim gradovima činili 50,43% stanovništva po popisu iz 1931. godine (uz 23,23% katolika i 22,34% pravoslavaca). Za prevlast u Bosni i Hercegovini bilo je potrebno držati gradove, što nije bilo moguće bez političke baze u urbanom muslimanskom stanovništvu; baš kao što je Bosna i Hercegovina bila ključ za prevlast u Jugoslaviji, muslimani su bili ključ za premoć u Bosni i Hercegovini.
PRIČA O TRIJUMFU
Bosanskomuslimanska nacija 1941. godine nije bila klasno polarizirana i većina muslimanskog stanovništva, u najvećem broju seljaka, slijedila je politički smjer svojih elita. To je značilo da je NOP morao kooptirati pripadnike muslimanske elite, ako je htio da se osloni na muslimanske mase. Priča o tome kako su jugoslavenski partizani pridobili podršku muslimanskog stanovništva u Bosni i Hercegovini i muslimanskih elita ključno je mjesto priče o trijumfu jugoslavenske revolucije. Ali to je i priča koju su kasniji prikazi revolucije, skloni da o bosanskim muslimanima grade uobičajenu evropsku sliku Orijenta, potpuno ignorirali i potisnuli.
Milovan Đilas je, pišući o muslimanskom stanovništvu Komarana u Sandžaku, tvrdio da su se “iz tradicionalne vjerske netrpeljivosti, pridruživali svakom napadaču na srpske zemlje”. Fitzroy Maclean, pišući o ustaškom genocidu nad Srbima, opisuje bosanske muslimane kao “fanatične” i “oduševljene svakom prilikom da masakriraju kršćane bilo koje denominacije”. Takvi grubi stereotipi bili su zamjena za autentično razumijevanje događaja u Jugoslaviji u Drugom svjetskom ratu i stvarne uloge bosanskih muslimana u njima. Pedantna studija Emily Greble o Sarajevu pod ustaškom vlašću objavljena 2011. godine velik je doprinos ispravljanju stereotipa i nedostataka u razumijevanju Bosne i Hercegovine i bosanskih muslimana u Drugom svjetskom ratu i u ovu temu unosi do sad neviđenu dubinu i nijanse.
Ako je historiografija na engleskom i drugim nejužnoslavenskim jezicima o NOP-u prepuna nedostataka, to nije bilo tako s historiografijom iz bivše Jugoslavije, naročito među historičarima koji su pisali na bosanskom/hrvatskom/srpskom jeziku. Nekoliko izvanrednih i jedan broj solidnih, ali ne tako zanimljivih monografija o partizanima objavljeno je u Bosni i Hercegovini i tokom i nakon komunističke ere. Problem je u tome što je većina njih pisana iz titoističke paradigme, uvijek ističući središnji značaj Komunističke partije Jugoslavije kao kreativne snage Narodnooslobodilačke borbe. Studija objavljena 1998. godine pod naslovom Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu, koju je napisao doajen bosanskih titoističkih historičara revolucije, i sam partizan, profesor Enver Redžić, u određenoj je mjeri novina. Raščišćavajući s bipolarnim titoističkim modelom, po kojem je Drugi svjetski rat u Bosni i Hercegovini (i u Jugoslaviji u cjelini) bio borba partizana pod vođstvom komunista na jednoj i svih drugih na drugoj strani, Redžić prikazuje rat u kojem su partizani bili tek jedna od strana u sukobu pet različitih formacija (koje su, uz partizane, činili: okupatorske Sile osovine, ustaše, četnici i muslimanski autonomaši). Redžićev model bolje je prikazao složenost borbe nego što je to bio slučaj s titoističkom ortodoksijom. Međutim, njegovo razumijevanje pozicije Narodnooslobodilačkog pokreta ipak ostaje unutar okvira titoističke propagande, jer ga i on predstavlja kao homogen, dobro organiziran i cjelovit pokret. Redžić NOP, istina, nije smjestio na pijadestal na koji ga smještaju historičari titoističke ortodoksije, ali nije pokušao ni da ga dekonstruira, ostavljajući razloge za trijumf NOP-a u istom mraku u kojem su bili i u ranijim radovima.
Između tri glavne domaće grupe koje su se borile za naklonost bosanskih muslimana – ustaše, muslimanski autonomaši i Narodnooslobodilački pokret – nije bilo strogih granica. Ni muslimanske mase, ni ostalo bosansko stanovništvo nije bilo čvrsto vezano niti za jednu od strana u sukobu, nego je pokušavalo preživjeti rat. Njihova naklonost mijenjala se u zavisnosti od ponašanja svake od sukobljenih strana prema civilnom stanovništvu, efikasnosti propagande, vojne sreće njihovih međunarodnih pokrovitelja (Sila osovine i Saveznika), ponašanja samih pokrovitelja i ličnih interesa. Nemali broj ljudi sjedili su na više stolica istovremeno, a neke porodice imale su simpatizere i sljedbenike na svim stranama. Široke mreže ličnih veza prelazile su linije sukobljavanja suprotstavljenih tabora.
Velik dio aktivnosti NOP-a u Bosni i Hercegovini, i, konačno, najvažniji razlog za njegov uspjeh, bio je usmjeren na pridobijanje civilnog stanovništva, zvaničnika NDH-a i običnih vojnika u kvislinškim formacijama (NDH ili muslimansko-autonomaškim), snažnom propagandom i agitacijom. Revolucije uspijevaju kada se sruše stubovi starog poretka, a prebjezi se počnu boriti za novi poredak. Tradicionalna historiografija jugoslavensku revoluciju predstavlja kao vojnu pobjedu jedne strane u građanskom ratu, ali ona je u stvarnosti bila mnogo kompleksnija i slojevitija: bila je to autentična revolucija svakodnevnog aktivizma, infiltracije i dezerterstva. Kao u Petrogradu, odluka vojnika da u velikom broju napuste stari poredak u novembru 1917. godine imala je za posljedicu da je Oktobarka revolucija bila mnogo manje krvava nego što bi bila u svakom drugom slučaju.
Bosanski muslimani u Drugom svjetskom ratu studija je koja govori o odnosu muslimana Bosne i Hercegovine i Narodnooslobodilačkog pokreta. Knjiga pokušava objasniti kako su i zašto veliki dijelovi muslimanskog stanovništva podržali NOP i istražuje dinamiku koja je iz toga proizašla. Priča o bosanskim muslimanima u NOP-u ne može, naravno, biti ispričana bez priče o drugim Bosancima i ova knjiga u širem smislu pokušava opisati i objasniti kako je revolucija prigrlila Bosnu i sve njene narode. Knjiga istražuje kako je NOP pobijedio u ratu u Bosni i Hercegovini i uspostavio novu, Narodnu Republiku Bosnu i Hercegovinu kao konstitutivnu članicu Federativne Narodne Republike Jugoslavije. Dekonstrukcija je to mita o cjelovitom, homogenom pokretu otpora koji su komunisti organizirali odozgo prema dolje, kroz isticanje događaja na regionalnom, lokalnom i mjesnom nivou širom Bosne i Hercegovine i različitih i kontradiktornih elemenata koji su obuhvatali ovaj pokret. Gdje i kada treba, spominju se relevantni događaji na jugoslavenskom nivou, pošto događaji u Bosni i Hercegovini ne mogu biti shvaćeni izvan cjeline jugoslavenskog prostora. Isto tako, događaji u Bosni i Hercegovini ne mogu biti posmatrani ni samo kao sastavni dio ove šire cjeline: postojala je specifično bosanska revolucionarna dinamika i nju ova knjiga želi rasvijetliti.
NARODNI FRONT
Nakon napada Sila osovine na Sovjetski Savez 22. juna 1941. godine, komunističke partije u okupiranoj Evropi dobile su nalog da aktivno pruže otpor okupatoru. Trebalo je to učiniti izbjegavanjem govora o revoluciji ili klasnoj borbi, a u korist patriotskih i antifašističkih tema. Komunisti su dobili nalog da prave nacionalne antifašističke pokrete otpora i kooptiraju “buržoaske” elemente koji su se suprotstavljali fašizmu i saradnji s fašizmom. U Jugoslaviji je ova strategija proizašla iz temelja takozvanog “Narodnog fronta” koji su uspostavljeni u periodu od 1935. do 1939. godine, kada su komunisti agitirali na istoj antifašističkoj platformi protiv jugoslavenskog režima koji je ulazio u nacističku orbitu. Imajući u vidu dominantno srpski karakter jugoslavenske države, antirežimska borba odvijala se u formi podrške nesrpskim narodima za autonomiju od Beograda, kao i pružanje podrške srpskoj opoziciji.
U Bosni i Hercegovini su komunisti, kad je o Srbima riječ, pokušavali sarađivati sa članstvom nacionalističko-populističkog Saveza zemljoradnika, postavljajući temelje za prvo partizansko savezništvo s ekstremnim nacionalističkim četničkim pokretom, koji je na određen način bio politički nasljednik Saveza zemljoradnika, u ranim mjesecima ustanka. Ali, najvažnije od svega, komunisti su u drugoj polovini tridesetih godina prošlog stoljeća zagovarali autonomiju Bosne i Hercegovine i federalno rješenje jugoslavenskog nacionalnog pitanja.
Od dvadesetih godina dvadesetog stoljeća Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) bila je zagovornik nacionalnog oslobođenja nesrpskih naroda u Jugoslaviji od vladavine dominantno srpske jugoslavenske države. To je uključivalo i zagovaranje oslobođenja Bosne i Hercegovine, čija je samostalnost kontinuirano podrivana od uspostave Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine. Preimenovanjem države u Kraljevinu Jugoslaviju i proglašenjem novog Ustava 3. oktobra 1929. godine pod diktaturom kralja Aleksandra Karađorđevića, Bosna i Hercegovina je konačno obrisana s mape.
Uradio je to Milan Srškić, srpski političar iz Bosne i Hercegovine i Aleksandrov ministar pravde, gorljivi protivnik bosanske autonomije i muslimanskog autonomaštva, dijeleći bosansku teritoriju na četiri banovine. Srbi su bili većina u tri, dok je u četvrtoj bila hrvatska većina, ostavljajući muslimane, ciljano, manjinom u sve četiri. Komadanje Bosne konsolidirano je tzv. Sporazumom Cvetković – Maček 26. augusta 1939. godine, kada je beogradski režim postigao nagodbu koja je uključivala autonomnu hrvatsku banovinu u Jugoslaviji, efektivno dijeleći Bosnu i Hercegovinu između Hrvatske i Srbije.
KPJ zagovara jedinstvo i autonomiju Bosne i Hercegovine na način koji je bio paralelan muslimanskoj opoziciji glavnog toka. Džafer Kulenović, lider vodeće muslimanske partije, Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO), utemeljio je “Muslimanski pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine”, zahtijevajući na konferenciji za štampu 6. novembra 1939. godine uspostavu autonomne bosanske jedinice unutar Jugoslavije. Ovaj zahtjev bio je paralelan uspostavi hrvatske banovine ranije te godine i srpske i slovenske banovine koje su ubrzo trebale biti formirane. Komunisti su podržali kampanju za bosansku autonomiju, smatrajući sve bosanske narode, muslimane naročito, žrtvama sporazuma Beograda s hrvatskom nacionalnom opozicijom. Komunisti su, istina, osuđivali JMO zbog ranije saradnje s Beogradom, ali o ovom pitanju razlike između muslimanske i komunističke opozicije bile su beznačajne. Posebno se to odnosilo na muslimansku omladinu; djeca muslimanske elite često su bila komunisti, ali su dijelili nacionalne aspiracije svojih roditelja.
KOMADANJE JUGOSLAVIJE
U aprilu 1941. godine Sile osovine izvršile su invaziju i za samo nekoliko dana raskomadale Jugoslaviju. Bosna i Hercegovina pripojena je novoproglašenoj NDH, koja je u stvarnosti bila njemačko-italijanski kondominijum kojim su Nijemci i Italijani upravljali preko ustaša. Režim NDH nastojao je asimilirati muslimane, proglašavajući ih Hrvatima islamske vjere, dok je istovremeno iznova raskomadao Bosnu i Hercegovinu, koja je bila podijeljena na dvanaest različitih administrativnih jedinica ili velikih župa. Cilj nove administrativne podjele bio je da ukloni granicu između Hrvatske i Bosne i Hercegovine.
Neki pripadnici muslimanske elite koji su vodili kampanju za bosansku autonomiju u Jugoslaviji sarađivali su s novim poretkom. Međutim, najveći dio muslimanske elite distancirao se od ustaškog režima zbog asimilacijske politike prema muslimanima, ali i, prije svega, zbog genocidnog pokolja nad jevrejskim, romskim i srpskim stanovništvom Bosne i Hercegovine. Muslimanske elite suprotstavljale su se ovom krvoproliću iz moralnih razloga ali i zato što je takva politika prijetila katastrofom i za muslimane. Ustaše su pokušavali muslimane uvući u rat protiv Srba, zbog čega su muslimani bili izloženi masovnoj i krvavoj odmazdi srpskih pobunjenika.
Muslimanska borba protiv nacionalnog ugnjetavanja, koja je procvjetala u posljednjim godinama jugoslavenske kraljevine, nastavljena je, ovaj put protiv ustaškog režima. I oružane pobune, uglavnom srpskog seljaštva, protiv ustaškog režima planule su širom Bosne i Hercegovine već u ljeto 1941. godine, a KPJ je vrlo brzo preuzela vodeću ulogu u ustanku. Bosanski otpor Nezavisnoj Državi Hrvatskoj postao je tako dvostruk.
U Bosni i Hercegovini 1941. godine živjele su tri etničke grupe, ali su samo muslimani imali vlastito nacionalno političko vođstvo. Elite bosanskih Srba i Hrvata bile su dio elita čije je sjedište bilo u Srbiji i Hrvatskoj još od proglašenja Jugoslavije 1918. godine. U Bosni su Srbi nakon 1918. godine bili organizirani u političke stranke – Narodna radikalna stranka, Savez zemljoradnika, Demokratska stranka, Samostalna demokratska stranka – od kojih nijedna nije bila čisto bosanska, dok su bosanski Hrvati u najvećoj mjeri pripadali glavnom instrumentu hrvatske nacionalne politike, Hrvatskoj seljačkoj stranci (HSS). Ustaški progon, nakon uspostave vlasti u aprilu 1941. godine, smrskao je ionako podijeljene elite bosanskih Srba, dok su bosanski Hrvati, kao zadovoljna iredentistička grupa, pružili najveću podršku novom poretku. To je ostavilo otvorena vrata komunistima koji su brzo postali vodeća snaga otpora među Srbima u Bosni i Hercegovini. Nasuprot tome, u najvećem dijelu zemlje bosanski Hrvati tokom cijelog rata ostali su relativno otporni na nastojanja NOP-a da ih mobilizira.
POKRETI OTPORA
Otpor bosanskih Srba protiv ustaša razvio se u formi četničkog pokreta, ali je, u suštini, ostao na nivou samostalnih bandi pod slabim kišobranom četničke vrhovne komande, čije je sjedište pod vođstvom Dragoljuba Draže Mihailovića bilo u Srbiji i Crnoj Gori. Bosanski četnici bili su fragmentirani i u najvećoj mjeri orijentirani lokalistički ili na Srbiju i srbijansku političku klasu. Slomljeni su u teškim porazima koje su im nanijeli partizani i Nijemci između marta i maja 1943. godine, te gubitkom glavnog saveznika Italije, nakon njene kapitulacije u septembru 1943. godine.
Druga dva pokreta otpora bili su NOP pod komunističkim vođstvom i muslimanski autonomaški pokret; oba su bili autohtoni pokreti koji su se opirali pripajanju Bosne i Hercegovine NDH-u i borili se za njenu obnovu kao samostalne cjeline u nekom obliku. Uprkos tome što se muslimanski autonomaši nisu borili protiv fašizma, nacizma ili stranog okupatora, oni su ipak bili pokret otpora – zato što su bili snažno nastrojeni protiv ustaša i NDH.
Najpoznatija i ozloglašena muslimanska kvislinška jedinica – 13. SS dobrovoljačka bosanskohercegovačka divizija (Hrvatska), poznatija kao Handžar divizija, kojom se ova knjiga također bavi – bila je, kao i partizani, nosilac nade u bosansku autonomiju u jednom dijelu muslimanskog stanovništva. Ironija je da su komunistčki pokret otpora u Bosni i Hercegovini i njihova muslimanska nacistička antiteza dijelili iste bosanske autonomaške ciljeve. Zapravo, ustaše su muslimansku autonomašku prijetnju koju je predstavljala Handžar divizija doživljavali tako ozbiljno da su po riječima komandanta divizije pukovnika Karl-Gustav Sauberzweiga muslimane u SS jedinicama, a ne partizane, smatrali “državnim neprijateljem broj 1”.
Ova je knjiga priča o dvostrukom bosanskom pokretu otpora, NOP-u i muslimanskom autonomaštvu; o tome kako je prvi prevladao obuhvatajući elemente drugog, kako se to odrazilo na širi jugoslavenski pokret otpora te kako je utjecalo na osnivanje i izgradnju nove jugoslavenske savezne države koja je izronila iz rata i revolucije. Da bi stekao prevlast u Bosni i Hercegovini, NOP je morao zauzeti bosanskohercegovačke gradove; da bi to uradio, morao je pridobiti podršku dijela muslimanskog stanovništva; da bi pak uspio u tome, NOP je morao kooptirati elemente muslimanske elite; da bi dobio podršku svih muslimanskih slojeva, morao je čvrsto i otvoreno podržati princip bosanske samostalnosti.
KPJ je ušla u Drugi svjetski rat u načelu privržena saveznoj Jugoslaviji koja bi uključivala i samostalnu Bosnu i Hercegovinu u nekom obliku. Nužnost političke i vojne pobjede nad domaćim ratnim neprijateljima – ustašama, četnicima i glavnim tokom muslimanskih autonomaša – podrazumijevala je da se ta privrženost učvrsti i proširi i u propagandnom smislu i u organizaciji NOP-a u Bosni i Hercegovini. Da bi ostvarila kontrolu u Bosni i Hercegovini, KPJ je morala organizirati specifičan bosanskohercegovački pokret za nacionalno oslobođenje koji je mogao pridobiti ključno, muslimansko, stanovništvo.
SAMOSTALNA REPUBLIKA
To je zauzvrat osiguralo da Bosna i Hercegovina u novoj jugoslavenskoj federaciji ima mjesto kao samostalna republika. Bosanski partizani su 25. i 26. novembra 1943. godine sazvali skupštinu, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH), kao reprezentativno i zakonodavno tijelo Bosne i Hercegovine. Drugo zasjedanje AVNOJ-a, na kojem je uspostavljena jugoslavenska država na federalnoj osnovi, a u kojoj je mjesto Bosne i Hercegovine i formalno priznato, održano je ubrzo nakon toga.
Konačno, na drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a održanom od 30. juna do 2. jula 1944. godine i formalno je uspostavljena moderna bosanska država. Svi centralni organi bosanske državnosti premješteni su u Sarajevo nakon njegovog oslobođenja 6. aprila 1945. godine. Inicijalno nazvana “Federalna Bosna i Hercegovina”, nova država je preimenovana u Narodnu Republiku Bosnu i Hercegovinu i zadržala je to ime do 1963. godine. Krajem 1946. godine proglašen je novi Ustav, a do tog trenutka nova je država već imala Predsjedništvo, Vladu, Parlament, pravosuđe, zastavu i grb.
Komunisti su, osim teškog zadatka vojne pobjede i osvajanja vlasti, bili suočeni i s podjednako velikim izazovom izgradnje bosanske republike u okviru jugoslavenske federacije. Morali su izgraditi bosansku državu od nacionalno heterogenog stanovništva, od kojeg je jedan broj sudjelovao u genocidnim zločinima protiv drugih naroda. Morali su pomiriti brojačno nadmoćan srpski element u svom pokretu s manje brojnim, ali podjednako važnim muslimanskim i osigurati barem kakvo-takvo učešće Hrvata i manjih nacionalnih grupa, kao što su Poljaci ili Ukrajinci. Morali su mobilizirati i politički najmarginalniji dio bosanskog stanovništva – žene. Uza sve to, trebali su ponuditi ideologiju i simbolizam koji bi privlačili stanovništvo svih nacionalnosti. Sve je to trebalo koordinirati paralelno s procesima izgradnje države u drugim južnoslavenskim zemljama – Sloveniji, Hrvatskoj, Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, kao i na teritorijama kojima nije bilo namijenjeno da postanu republike: u Vojvodini, na Kosovu i u Sandžaku.
Partizani su uspostavili jugoslavensku izvršnu i zakonodavnu vlast u obliku AVNOJ-a, utemeljenog u većinski muslimanskom gradu Bihaću u sjeverozapadnoj Bosni u novembru 1942. godine. Godinu dana kasnije, na drugom zasjedanju AVNOJ-a, i formalno je proglašena nova jugoslavenska država. U ovom procesu Bosna i Hercegovina je, više nego bilo koja druga južnoslavenska zemlja, bila kamen temeljac novonastale države. Bosna i Hercegovina je bila ne samo sjedište Vrhovnog štaba jugoslavenskih partizana i Centralnog komiteta KPJ nego je bosansko pitanje bilo centralno za rješenje jugoslavenskog nacionalnog pitanja u cjelini (jedno nije moglo biti riješeno bez drugog). Bosna i Hercegovina je bila centralni front jugoslavenske međuratne politike i komunisti su bili svjesni da je pravedno rješenje bosanskog pitanja bilo potrebno ne samo radi uspjeha njihovog pokreta u Bosni i Hercegovini nego i za budućnost kompletnog projekta u Jugoslaviji kao cjelini. Na pitanju Bosne i Hercegovine KPJ i NOP mogli su ili doživjeti poraz ili uspjeti.
BOSANSKA REVOLUCIJA KAO MODEL
Bosanska revolucija služi kao model i obrazac za širu jugoslavensku revoluciju. Metod kojim je NOP djelovao u selima, gradovima i naseljima u Bosni i Hercegovini govori nam veoma mnogo o prirodi revolucionarnog pokreta koji se protezao od Slovenije do Makedonije i dalje, do drugih balkanskih zemalja. Jugoslavenska revolucija između 1941. i 1945. godine nije predstavljala izuzetak, nego je bila dio revolucionarnog pokreta koji je procvjetao diljem zapadnog i južnog Balkana u četrdesetim godinama dvadesetog stoljeća, izrastajući uglavnom iz komunističkog otpora Silama osovine u Albaniji i Grčkoj, kao i u Jugoslaviji. Osobene političke i društveno-ekonomske okolnosti na zapadnom Balkanu, etnički heterogen karakter regije i strategija okupatora zajedno su proizveli snažne komunističke ustanke u svim trima zemljama, koji su na kraju bili uspješni u Albaniji i Jugoslaviji, ali zbog britanske i američke intervencije ne i u Grčkoj. Mnogo slabiji komunistički pokret otpora djelovao je u Bugarskoj, kako piše Žurnal.
