Građene su u godinama dolaska islama na ove prostore, od polovine sedamnaestog stoljeća i građene su kombiniranjem orijentalnog stila i zatečene tradicije. U početku građene su drvetom i redovno su bile pokrivene šindrom, a minareti su im bili od drvenih do kombiniranih drvenih s kamenom podlogom, do onih u potpunosti ozidanih od lijepo tesanog kamena.
Bez obzira na sličnosti, svaka od njih bila je prepozantljiva po svom specifičnom izgledu, posebno kod unutarnjih elemenata, poput mihraba, minareta, mahfila, ćurseva, ali i kod ulaznog trijema, portala... Tako svaka, iako ih je najveći broj gradio isti majstor, nosi lični pečat svog graditelja, koji su opet radili sve – od izrade projekta, pa sve do završetka završnih radova.
S vremenom, pod uticajem mjesnih majstora, te građevinskim materijalom, kojeg je opet bilo najviše, počinje prevladavati domaća tradicija građenja.
Nastanak i trajanje ovih džamija, kroz usmenu i pisanu predaju, izučavao je bihaćki profesor Remzija Baltić, koji kroz vremensku distancu promatra gradnju, rast i pad, ulazeći smjelo i u historijske tokove. Zapisao je da ih je na primjer 1895. godine u Bosanskoj krajini bilo 158. Profesor Baltić naglašava podatak „da su u većini slučajeva imena graditelja ostala nepoznata, bilo da se njihova imena nisu zabilježila na džamijskom natpisu, bilo da je pisani trag vremenom nestao. Ostalo je zapisano da je jedan od rijetkih graditelja džamija, a posebno minareta, bio Hasan Šahinović iz Bužima“.
Džamija 'Bila Stina'
U svojem su istraživanju Radoslav Lopašić Bosanska krajina s kraja 19. i početka 20. stoljeća, te Hamdija Kreševljaković utvrdili da je najstarija džamija i prva na lijevoj obali Une „Bila Stina“.
Građena je, prema zapisima Hamdije Kreševljakovića, u najstarijem ovdašnjem zamku-starom gradu „Bila Stina“, u najvećoj cazinskoj mjesnoj zajednici Stijena, koji je sagrađen u srednjem vijeku, a završavan u osmanskom periodu.
Po dolasku Osmanlija u središnjem dijelu Staroga grada sagrađena je džamija. Nastanak i gradnja vezuju joj se za dolazak Ferhat-paše Sokolovića u ove krajeve, o čemu govori i tarih iznad ulaznih rata. Džamija je jedinstven objekat, još u ambijentu posebnog starog grada. Ostalo je zapisano da su ljudi tokom njene gradnje prenosili kamen s ruke na ruku od Une, do koje je nekoliko kilometara. Pravougaonog je oblika sa drvenim minaretom koji je i danas sačuvan u tom obliku. Unutrašnjost joj krasi niz drvenih izrezbarenih stubova, a na više mjesta u zidovima u drvenim stubovima zapisi o gradnji, obnovi i njenim mualimima.
Džamija 'Jezerski'
Nisku nastavlja džamija u Starom gradu „Jezerski“, iznad istoimenog naselja u bosanskokrupskoj općini, čija se gradnja vezuje za trinaesto stoljeće.
Turci su ga zauzeli 1576. godine kada je sagrađena okrugla kula, te kameni zid visok sedam metara, koji je zatvara četvrstastim prostorom.
Posjeduje unutrašnju okruglu kulu visoku više od dvadeset metara, koja je ozidana debelim zidom i vanjskom kamenom ogradom ili bedemom visokim četiri metra s velikim vratima. Tada je izgrađena i džamija koja je opstala do dana današnjih. Nastala u specifičnim uvjetima i opstala.
„Specifičnost tih džamija je uz obavljanje vjerskog života, i ta da su one vezivale stanovništvo, vojsku da tu borave i ostanu“, kazuje historičar Bahrudin Beširević naglašavajući upravo funkciju svake od njih izgrađene u starim gradovima. Zajedno sa Starim gradom džamija je proglašena nacionalnim spomenikom od velike historijske važnosti za BiH.
Danas, priča i čuva jedno vrijeme, historiju i običaje ovoga cijelog kraja.
Džamija u Pećigradu
Stari grad „Peći“ u Pećigradu mjestu na pola puta između Cazina i Velike Kladuše Izgrađen je na uzvisini, bačen kao nekakvom čudesnom rukom, poput orlovskog gnijezda, gore visoko. Prema listinama krajem petnaestog stoljeća, godine 1570, a poznat je po imenu Peći Mihalja Turka.
Godine 1653. naseliše ga Turci i zadržaše mu ime Turk Mihalj Pekler, a 1768. u njemu je izgrađena džamija. I do dana današnjih zadržala je svoj oblik i postojanje, o čemu govori natpis na njenom ulazu: „Moj uspjeh je samo uz Allahovu pomoć – godina 1182/1768“ U doba Sultana Gazi Mustafa-Hana. Svojom posebnošću i ljepotom i danas podsjeća na njenu gradnju i česte obnove.
I na području Velike Kladuše izgrađeno ih je na desetine. Uglavnom su tvrđavske i njihova se gradnja vezuje za stare gradove u Velikoj Kladuši, Vrnograču, Podzvizdu, Todorovu, Šabićima... Stara džamija u Todorovu, svojevremeno je bila jedna od arhitektonski najvrijednijih. Predstavlja primjer kamene džamije prefinjenog stilskog izraza u kojoj kao da su sumblimirana sva iskustva gradnje džamija u Bosanskoj krajini, kako to u svom istraživanju o džamijama u ovoj lokalnoj zajednici kaza profesor Hasan Hilić.
Pored brojnih umjetničkih detalja, ukrasa, njenoj posebnosti doprinosi i šest ćupova uzidanih u bočne zidove po dva i dva u zidu mihraba čija je svrha bila da pojača akustičnost objekta u situaciji velikog broja ljudi, koji prigušuju zvukove.
Posebna je i najstarija džamija i najazapdnija džamija u BiH, sagrađena u Starom gradu u Velikoj Kladuši, koja je kasnije, dolaskom Austro-Ugarske prenesena u njegovo podnožje, dobivši tako ime Džamija „Zagrad“. Obnovljena je kao nacionalni spomenik i čuva uspomene na gradnju i svoje trajanje.
Prizor za razglednice
I tako se niska nastavlja u Bužimu, Bosanskoj Krupi, Cazinu, Ključu, sve do cazinske najzapadnije mjesne zajednice Šturlić. Tamošnja je džamija sagrađena u starom gradu posljednja, odnosno stotinjak godina kasnije. I ona je klasična tvrđavska, s tim što je dio kula u starom gradu iskorišten za njenu gradnju, što joj daje posebnost.
Sve su proglašene nacionalnim spomenicima i od posebne važnosti za historiju i tradiciju BiH.
Međutim, danas, odnos društva spram potreba očuvanja kulturno-historijskog blaga, gotovo je i ovdje u Bosanskoj krajini dotakao dno. Vidljivo je to na svakoj od njih, a posebno su urušavanju izložene proteklih godina.
Na žalost njihova kulturno-historijska vrijednost, iako je napisano i ponuđeno na desetine projekata zaštite i valorizacije, uostalom kao i starih gradova u čijoj su unutrašnjosti i sagrađene, nije još uvijek do kraja valorizirana, niti stavljena u funkciju obogaćivanja turističke ponude. Vrijeme je učinilo svoje, pa su danas ovi jedinstveni, nacionalni, spomenici pod zaštitom države više prizor u stoljetnim nišanima-nadgrobnim spomenicima, koji ih okružuju, više prizor za razglednice. I za podsjećanje.
A, one, bez obzira na to, sjaje ljepotom za oko i dušu, otimajući zaboravu muslimansku kulturnu i graditeljsku tradiciju.
