Abu Rayhan al Biruni je rođen u Khwarazmu, u oblasti Aralnog mora sada poznatom kao Karakalpakstan. U ovom regionu su bila dva veća grada Kath i Jurjaniyya. Biruni je rođen blizu Katha a grad u kojem je rođen danas se, po njemu, zove Biruni. Umro je u Ghazni, današnji Afganistan. Živio je u oba grada, i u Kathi i u Jurjaniyyi. Znamo da je počeo studirati još u ranoj mladosti kod poznatog astronoma i matematičara Abu Nasr Mansura. Sve do svoje sedamnaeste godine Biruni je bio zaokupljen ozbiljnom naučnim radom. Tako, 990-te godine, je posmatrajući poziciju Sunca izračunao geografsku širinu grada Kath. Sljedeći rad koji je Biruni objavio kao mladić bio je više teoretske prirode. Do 995 (do svoje 22-ge) godine napisao je brojne kratke radove. Rad o projekcijama mape, pod nazivom "Kartografija" je sačuvan sve do danas.
Na osnovu opisa njegovih projekcija hemisfere na ravan, možemo zaključiti da je Biruni već do svoje 22 godine bio izuzetno načitan budući da je izučavao širok dijapazon projekcija mapa drugih autora o čemu i sam diskutuje u studiji. Nekako u ovom periodu Birunijev život postaje dosta dinamičniji. Možda bi bilo interesantno zapitati se kakav bi život i doprinos ovog velikog znanstvenika bio da na njeg nisu snažno uticali politički događaji koji su se dogodili 995-te godine. Naime, kraj 10 i početak 11 stoljeća je bio period velikih nemira u islamskom svijetu, u regionu u kojem je živio Biruni su se vodili građanski ratovi. U to vrijeme Khwarazm je bio dio Samanid Imperije kojom se upravljalo iz Bukhare. Druge države u regionu su bile Ziyarid država sa glavnim gradom Gurgan na Kaspijskom moru. Zapadnije, Buwayhid dinastija je upravljala preko područja između Kaspijskog mora i Perzijskog zaljeva sve do Mezopotamije. Drugo kraljevstvo čiji je uticaj brzo rastao je bilo Ghaznavids sa glavnim gradom Ghazna u Afganistanu, ovo kraljevstvo je imalo važnu ulogu u Birunijevom životu. Banu Iraq su bili vladari oblasti Khwarazm, a Birunijev učitelj Abu Nasr Mansur bio je princ iz te familije. Godine 995 srušena je vlada Banu Iraqa. Sa početkom građanskog rata Biruni je prebjegao, nije poznato šta se desilo sa njegovim učiteljem Abu Nasr Mansurom.
Opisujući ove događaje Biruni piše: "Tek što sam se na neko vrijeme skrasio na jednom mjestu, Gospodar vremena je odredio da se vratim kući, ali sam prisiljen biti dio dunjalučkog skandala koji je pobudio zavist budala ... " Nije poznato gdje je tačno Biruni otišao nakon što je prebjegao iz Khwarazma. Moguće da je otišao direktno u Rayy (danas mjesto blizu Teherana), sigurno da je tamo proveo narednih nekoliko godina. Piše da je u Rayy-u bio bez pokroviteljstva, živio je u siromaštvu. Al Khujandi je bio astronom, koristio je veoma veliki instrument kojeg je sagradio na planini iznad Rayy-a da bi posmatrao kretanje Sunca u vrijeme solisticija (vrijeme kad je Sunce na maksimalnoj udaljenosti od Ekvadora i otprilike anstupa 21 juna i 21 decembra). Obavio je posmatranja 16. i 17. juna 994. za dugodnevnicu, te 14. i 17. decembara 994 za kratkodnevnicu. Iz ovih vrijednosti on je izračunao kosost ekliptike i geografsku širinu na kojoj se nalazi grad Rayy, ali nijedan od ovih proračuna nije bio precizan. Al Khujandi je sa Birunijem raspravljao o svom radu i velikom sekstantu, instrumentu kojeg je koristio za ova mjerenja. Biruni je kasnije u svom Thadidu napisao da je apertura sekstanta pomjerena za oko jednog pedlja usljed težine instrumenta te je to uzrok Khujandijeve greške. Budući da je Khujandi umro 1000 godine, možemo biti prilično sigurni da je Biruni u periodu između 995 i 997 godine boravio u Rayy-u. Takođe je izvjesni period proveo u Gilan-u, mjestu koje je graničilo sa Kaspijskim morem na sjeveru. Tamo je napisao jedan svoj rad i posvetio ga upravitelju Gilona Ibn Rustamu koji je imao dobre odnose sa Ziyaridskom državom.
Za tačne datume iz Birunijevog života znamo s obzirom na tačnost kojom je opisao astronomske događaje u svom radu što nam omogućava precizno određivanje datuma i mjesta događanja. Njegov opis pomračenja mjeseca 24 maja 997 godine koji je posmatrao iz Katha znači da se u to vrijeme vratio u svoje radno mjesto. Pomračenje mjeseca je bio događaj koji se vidio i u Bagdadu, gdje ga je posmatrao Abu`l Wafa u dogovoru sa Birunijem. Upoređujući svoja vremena posmatranjua izračunali su razliku gegrafskih širina ova dva grada. Znamo da se Biruni u to vrijeme dosta kretao i da je 1000 godine bio u Gurganu pod pokroviteljstvom Qabusa vladara Ziyarid-ske države. Biruni je oko 1000-te godine Qabusu posvetio svoj rad Hronologija, 19. februar 1003 i 14 august 1003 je bio u Gurgan-u kada je posmatrao i zabilježio pomračenje mjeseca. Treba naglasiti da se u Hronologiji Biruni poziva na svojih sedam ranijih radova koje je napisao, jedan o decimalnom sistemu, jedan o astrolabu, jedan o astronomskim opažanjima, tri o astrologiji i dva o istoriji.
Do 4 juna 1004 Biruni se vratio u svoju domovinu, tog dana on je posmatrao drugo pomračenje mjeseca sa Jurjaniyya. Ali ibn Ma`mun je vladao Khwarazm-om i ostao je na dvoru do momenta kada ga je njegov brat Abu`l Abbas Ma`mun naslijedio kao vladar. Oba brata Ma`mun su oženila sestre vladara Mahmuda snažne države Ghazne koja je preuzela kontrolu nad Abu`l Abbas Ma`mun-ijevim kraljevstvom. Obojica, Ali ibn Ma`mun i Abu`l Abbas Ma`mun su bili pokrovitelji nauke i podržavali brojne vrhunske naučnike na dvoru. Do 1004 godine Abu`l Abbas Ma`mun je bio vladar i pružio je jaku podršku Barunijevom naučnom radu. Tu nije radio samo Biruni, već i njegov bivši učitelj Abu Nasr Mansur, njih dovjica su se ovdje ponovo sreli i obnovili svoju saradnju. Sa podrškom Abu`l Abbas Ma`muna, Biruni je izgradio instrument na Jurjaniyyi za osmatranje sunčevog kretanja. Sa ovim instrumentom obavio je 15 osmatranja u periodu između 7. juna 1016 i 7 decembra 1016.
Ratovi u regionu su prekinuli Birunijev i Abu Nasr Mnasurom naučni rad te su oko 1017. godine obojica se napustila Khwarazm. Mahmud je proširio svoj uticaj preko regiona iz svoje baze u Ghazni i 1024. zatražio od Abu`l Abbas Ma`muna da se njegovo ime spomene Petkom na džumama. Ovo je značilo da želi okončati Ma`munu vladavinu te je ovim zahtjevom želio region staviti pod svoju kontrolu. Nakon što se Ma`mun djelimično složio sa Mahmudovim zahtjevima ubila ga je njegova vojska koja je to smatrala činom izdaje. Nakon ovoga Mahmud je pokrenuo svoju vojsku i preuzeo kontrolu nad Kathom 3 jula 1017. Biruni i Abu Nasr Mansur su, vjerovatno kao zatvorenici, sa Mahmudom nakon ovoga otišli iz grada.
Nakon ovih dešavanja slijedi pomalo, rekli bismo, neobičan period, za šta postoji i dokaz u Birunijevim spisima, za vrijeme kojeg je Biruni živio u velikoj oskudici, ali je istovremeno imao i Mahmudovu podršku za svoj naučni rad. Izvještaji kako je Mahmud bio okrutan prema Biruniju čine se vjerodostojnim iako je on imao djelimičnu zaštitu ovog vladara. Neki datumi i mjesta iz tog perioda se ponovo mogu utvrditi iz opisa astronomskih događaja koje je zapisao sam Biruni. Bio je u Kabulu 14. oktobra 1018, uprkos tome što nije imao instrument za opservaciju, obavio je opažanja genijalnim instrumentom kojeg je sam ručno napravio.
U Lamghanu, na sjeveru Kabula, 8. aprila 1019 kada je posmatrao pomračenje Sunca, zapisao je: "...na izlasku Sunca smo vidjeli da je približno jedna trećina Sunca pomračena,a zatim je pomračenje izbijedilo. " Izmedu 1018 i 1020 godine, uz Mahmudovu podršku, Biruni je iz Ghazne vršio posmatranja sa preciznim određivanjem geografske širine ovog grada. Pomračenje Mjeseca koje je Biruni posmatrao iz Ghazne desilo se 17. septembra 1019: "On daje precizne detalje o visini dobro poznatih zvijezda u momentu prvog kontakta." Međusobni odnos Mahmuda i Birunija je interesantan. Vrlo je vjerovatnoda je Mahmudu Biruni bio veoma važan zatvorenik i da nije imao punu slobodu kretanja. Ipak, Mahmud je na vojnu ekskurziju u Indiju poveo i Birunija gdej je on uživao u novim iskustvima. Možda je ovaj tretman mogao biti i bolji, ali zbog svog naučnog rada Biruni je zasigurno imao brojne olakšice. Oko godine 1022 Mahmudova vojska je preuzela kontrolu nad sjevernim dijelovima Indije, a 1027 njegova vojska je marširala prema Indijskom okeanu. Izgleda da je Biruni bio samo u sjevernim dijelovima Indije, neznamo koliko puta, ali opservacije koje je napravio su mu omogućile da odredi geografske širine za jedanaest gradova oko Punjab-a i granica Kašmira. Njegov najpoznatiji rad "Indija" je napisan kao rezultat izučavanja koje je napravio dok je boravio u toj zemlji. Indija je ogroman rad koji pokriva različite aspekte zemlje. Biruni u njemu opisuje religiju i filozofiju Indije, sistem kasti i svadbene običaje. Knjiga takode ispituje indijsku astronomiju, astrologiju i kalendar. Biruni je izučavao indijsku literaturu i preveo nekoliko tekstova sa sanskrita na arapski. Takođe je napisao nekoliko studija posvećenih određenim aspektima indijske astronomije i matematike koje su ga posebno interesovale. Biruni je bio nevjerovatno načitan, poznavao je literaturu pisanu na sanskritu o astrologiji, astronomiji, hronologiji, geografiji, gramatici, matematici, medicini, filozofiji, religiji i mjerama.
Mahmud je umro 1030, ubio ga je najstariji sin Mas`ud. Jasno je da je Biruni bio nesiguran kome da posveti Indiju koju je napisao u to vrijeme. Bolje je nikome ne posvetiti nego je posvetiti pogrešnom! Ispostavilo se da je Mas`ud kao vladar bolje tretirao Birunija nego njegov otac. Sada je bio slobodan da putuje koliko je želio. Mas`ud je ubijen 1040, nakon njega je osam godina vladao njegov sin Mawdud. U to vrijeme Biruni je već bio stariji čovjek ali je sa naucnim radom nastavio sve do svoje smrti.
Ukupan broj radova koje je Biruni napisao za svoga života je zaista impresivan. Kennedy procjenjuje da je napisao oko 146 knjiga. Opseg Birunijevih radova suštinski obuhvata čitavu nauku tog vremena. Kennedy piše: "... bio je vema naklonjen prema studiji primjenjenih fenomena i u prirodi i u samom covjeku. Unutar same nauke on je njome bio privučen u to vrijeme osjetljivu na matematičku analizu. Već smo nekoliko puta spomenuli Birunijeve astronomske opservacije. Čini se kako je on imao bolji osjecaj za greške nego Ptolomej. Ptolomejev stav je bio da odabere opservacije za koje je mislio da su pouzdane, a da čitaocu ništa ne kaže o observacijama koje je odbacio. S druge strane Biruni tretira greške više sa naučne strane i kad odabere da je nešto pouzdanije od drugog on iznese i odbačene opservacije. Takođe bio svjestan i grešaka u proračunima nastalih kao posljedica zaokruživanja, uvijek je nastojao odabirati količine koje su zahtijevali minimalnu manipulaciju pri dobijanju konačnog odgovora.
Jedan od najvažnijih, od mnogih Birunijevih tekstova, je tekst Sijenke, napisan oko 1021 godine. Rosenfel`d je opširno pisao o ovom Birunijevom radu. Sadržaj rada uključuje arapsku nomenklaturu sjene i sjenki, čudni fenomen uključujući sjenke, kazaljke sunčanika, istoriju tangente i funkciju sekansa, primjenu funkcije sjenke na astrolab i druge instumente, posmatranja sjenke za riješenje različitih astronomskih problema i određivanje vremena za obavljanje molitve muslimana. Sijenke su ekstremno važan izvor našeg znanja istorije matematike, astronomije i fizike. Ovaj rad sadrži takođe i važne ideje kao što su ideja da je ubrzanje povezano sa neuniformnim kretanjem, upotreba tri kordinate pravougaonika za definisanje tačke u trodimenzionalnom prostoru i ideja koju neki vide kao naslućivanje polarnih koordinata.
Birunijev doprinos matematici uključuje i teoretsku i praktičnu aritmetiku, sumu nizova, kombinatornu analizu, pravilo trojke, iracionalne brojeve, teoriju odnosa, algebarske definicije, metodu riješavanja algebarskih jednačina, geometriju, Arhimedove teoreme, trisekciju ugla i druge probleme koji se ne mogu riješiti samo sa ljenirom i šestarom, presjeke kupe, stereometriju, stereografsku projekciju, trigonometriju, sinusnu teoremu u ravni, i riješavanje sfernih trouglova.
Biruni je dao važan doprinos geodeziji i geometriji. On je uveo tehnike za mjerenje zemlje i zemaljskih udaljenosti koristeći triangulaciju. Izračunao je da je prečnik Zemlje 6339.6 km, vrijednost koja se na zapadu nije mogla izračunati sve do 16-tog vijeka. Njegov Masudic canon sadrži tabelu sa koordinatama 600 mjesta, međutim nije sve izmjerio sam Biruni, neki su preuzeti iz slične Khwarizmijeve tabele. Biruni je shvatio da su koordinate područja koje je dao Khwarizmi dosta preciznije od ptolomejevih.
Biruni je takođe napisao studiju o mjerenju vremena, nekoliko studija na temu astrolaba, opisuje i mehanički kalendar. Napravio je i interesantne opservacije o brzini svjetlosti, navodeći da je ta brzina neizmjerna u poredenju sa zvukom. On je takode opisao i Mliječni Put kao:
... skup bezbrojnih prirodnih djelića zvijezdanih izmaglina Teme iz fizike koje je Biruni izučavao uključuju hidrostatiku i veoma precizna mjerenja specificne težine. On opisuje odnose izmedu gustine zlata, žive, olova, srebra, bronze, bakra, mesinga, željeza i kalaja. Biruni prikazuje rezultat kombinacija cijelih brojeva i brojeva oblika:
1/n , gdje je n = 2,3,4, ..., 10.
Mnoge od Birunijevih ideja su posljedica diskusija i argumenta razmijenjenih sa drugim znanstvenicima tog vremena. Biruni je imao dugotrajnu saradnju sa svojim učiteljem Abu Nasr Mansurom, tražili su jedan od drugog da preuzmu djelić posla kako bi razvili svoj vlastiti rad. Dopisivao se sa Avicennom o prirodi vatre i svjetlosti. Osamnaest pisama koje je Avicenna poslao Biruniju sadržavaju teme poput filozofije, astronomije i fizike. Biruni se dopisivao i sa Al Sijzijem. Rad sadrži pismo koje je Biruni napisao Al Sijziju sa dokazima o ravanskoj i sferičnoj verziji sinusne teoreme.
Na kraju ćemo reči nešto o samoj ličnosti ovog velikog znanstvenika. Za razliku od mnogih drugih o Biruniju se može dosta saznati iz njegovih vlastitih radova. Uprkos činjenici da više od jedne petine radova do danas nije začuvano ipak imamo dovoljno elemenata za formiranje jasne slike o ovom velikom naučniku. Vidimo čovjeka koji možda nije bio inovator velikih ideja već prije svega pažljivi posmatrač, bio je vodeći predstavnik eksperimentalne metode u nauci. Bio je i veliki lingvista sposoban da pročita rukom napisan veliki broj studija, jasno je vidio pravac razvoja nauke kao historijskog procesa, pri tom uvijek pazeći da je stavi u odgovarajući kontekst. Njegovi radovi su stoga od velike važnosti i interesa za ljude koji se bave istorijom nauke.
Bio je pobožan musliman napisao je dosta religioznih tekstova. Nije pokazivao predrasude prema različitim sektama ili rasama ali je znao naći jake riječi opisujući djela koja su počinili. Arapski osvojači Khwarazma su tako npr. uništili neke od starih tekstova - koji grijeh veći od ovog bi mogao biti počinjen prema učenjaku posvećenom učenju i istoriji kao što je to bio Biruni. Što se tiče kršcanske vjere Biruni je razmatrao doktrinu oprosta, pišući u svojoj Indiji: "...to je plemenita filozofija, ali nisu svi ljudi na svijetu filozofi. ...I zaista, otkad je Konstntin Pobjednik postao Kršćanin i mač i bič su imali posla."
Ljudima koje je smatrao plitkoumnim obraćao se sa dozom sakrazma. Jedan takav odgovor je dao čovjeku koji je primijetio kako na instrumentu za određivanje vremena molitve stoje ugravirani bizantijski mjececi. U svojim Sijenkama Biruni je odgovorio: "Bizantijci takođe jedu hranu. Onda ih ne imitirajte u tome."
